مارلیک

گروهی از پژوهش‌گران نام مارلیک را برگرفته از واژگان «مار» و «لیک» (سوراخ) می‌دانند و دلیل این نام‌گذاری را انبوه مارهایی می‌دانند که در گذشته در آن زندگی می‌کردند. گروهی دیگر مارلیک را برگرفته از نام قوم آمارد می‌شمارند. آنها مارلیک را ساخته شده از ۲ واژهٔ «مارد» (اشاره به آماردها) و «لیک» (قوم) می‌دانند. اگر این نظریه درست باشد این تمدن به مردم آمارد تعلق دارد.

تپهٔ مارلیک تا سال‌های دههٔ ۱۳۴۰ تمدنی ناشناخته بود. در طول سال‌های ۱۳۲۰–۱۳۳۰ دامنه‌های البرز جولانگاه قاچاقچیانی بود که اشیای به دست آمده از درهٔ گوهررود را در بازارهای عتیقه به فروش می‌رساندند. در سال ۱۳۴۰ درهٔ گوهررود توسط یک تیم باستان‌شناس ایرانی به سرپرستی عزت‌الله نگهبان کاوش شد. در این دشت تپه‌های باستانی زیادی وجود دارند که ۵ تپهٔ مارلیک، زینب بیجار، دور بیجار، پیلاقلعه و جازم کول از همه مهم‌تر هستند.

پژوهش‌گران بر این باورند که آثار باستانی این منطقه متعلق به فرمانروایانی است که در اواخر هزارهٔ دوم و آغاز هزارهٔ یکم پیش از میلاد بر این ناحیه حکومت می‌کردند. مردمان این تمدن، مردگان خود را بنا بر آیین خود و همراه با اشیاء ارزشمند به خاک می‌سپردند. در این تپه ۲۵ آرامگاه وجود دارد و در برخی از آن‌ها بازماندهٔ استخوان به دست آمده‌است. در همهٔ آرامگاه‌ها اشیایی مانند ظروف سفالین، دکمه‌های تزئینی، انواع سرگرز، پیکان، جام‌های چینی، طلا، نقره و مفرغ، خنجر، شمشیر، مجسمه‌های برنزی و سفالی، سرنیزه، کلاه‌خود و… پیدا شده‌است. پارچه‌های به دست آمده نیز خبر از وجود بافندگی در هزاران سال پیش در ایران می‌دهند. همچنین در کاوشگری‌ها آثار ساختمانی چهاردیواری پدیدار شد که در حدود ۳۰ متر، مساحت داشت و به‌نظر می‌آمد آرامگاه یا پرستشگاه باشد.
گفته می‌شود که جام‌های شیشه‌ای در این محوطه از اولین نمونه‌های صنعت شیشه‌سازی بشر است.

برای مردم این فرهنگ خورشید تا حد پرستش مهم بوده‌است. نقش خورشید به صورت ترنج‌های هندسی در کف بسیاری از جام‌ها و ظروف است. خورشید در مرکز همه چیز است و همه جانداران از روشنایی او زندگی می‌گیرند. همچنین به خاک سپردن مردگان با چنین اشیایی نشانگر اعتقاد آن‌ها به زندگی پس از مرگ است.
این نکته قابل ذکر است که آثار به دست آمده از این تپه به‌خصوص ظروف مفرغی شباهت‌های زیادی به آثار به دست آمده از تپه سیلک کاشان دارد. پاره‌ای از باستان‌شناسان بر این باور هستند که اقوام تپه سیلک در حقیقت همان مارلیک‌ها بودند که بر اثر حملهٔ آشوری‌ها به منطقهٔ سیلک کاشان مهاجرت کردند، و سپس با پیوستن به مادها در ایجاد امپراتوری مقتدر ماد در آغاز هزارهٔ یکم پیش از میلاد، نقش به‌سزا داشتند.

جام مارلیک جامی از زر ناب و به ارتفاع ۱۸ سانتی‌متر است. ارتفاع نقش‌های برجستهٔ جام به ۲ سانتی‌متر می‌رسد. نقش میانی جام، درخت زندگانی است که در هر دو سوی درخت، ۲ گاو بال‌دار که از درخت بالا می‌روند. هویت ایرانی سازندهٔ این جام از نمایش نیم‌رخ بدن حیوان‌ها و سر آن‌ها از روبه‌رو آشکار است. در کفّ این جام، گُلی نقش بسته که در میان آن یک خورشید با شعاع منظم نقش بسته‌است.

اسکناس‌های پانصد ریالی ایران بعد از کشف جام مارلیک در ۱۳۴۰ با تصویری از نقش جام مارلیک چاپ و نشر می‌شد. نقش جام مارلیک از سال ۱۳۴۱ خورشیدی تا سال ۱۳۵۸ بر یک سوی این اسکناس‌ها جاپ می‌شد.

در کاوش‌های باستان‌شناسی صورت‌گرفته در گیلان دو مورد یراق اسب کتیبه‌دار اورارتویی از املش مربوط به پادشاهان اورارتویی به نام منوآ (۸۱۰ ق. م) و آرگیشتی اول (۷۸۱ق. م) توسط جرج کامرون و آی. جی گلب به دست آمده‌است و در کاوش تپه مارلیک مهرهای کتیبه‌دار با خط آشوری نو توسط عزت‌الله نگهبان در سال ۱۳۴۰ یافت شد و طی حفاری‌های باستان‌شناسی گیلان یک کتیبه به زبان اورارتویی در منطقهٔ تالش توسط محمدرضا خلعتبری در سال ۱۳۸۰ یافت شده‌است.

احمدرضا احمدی در نوشتهٔ «حقیقت تلخ است» برای ویژه‌نامه کتاب «نوشتن با دوربین» از قول گلستان می‌نویسد: «می‌گفت: من و دکتر نگهبان (باستان‌شناس) شب‌ها بیدار می‌ماندیم که ایادی شهرام پهلوی نیایند در تاریکی شب عتیقه‌ها را بدزدند! این موضوع بعداً در خاطرات دکتر نگهبان، در کتابی که سازمان میزاث فرهنگی منتشر کرده نیز آمده‌است.»

• آمارد
• تپه سیلک
• جام طلایی شیر دال و گاو بال‌دار مارلیک