تلخ‌بیان
تَلخ‌بَیان (Sophora) سرده‌ای از حدود ۴۵ گونه درخت و درختچه از خانواده باقلائیان (نخود فرنگی) است. گیاهان این خانواده به شکل علفی٬ درختچه یا بوته رشد می‌کنند و بعضی دارویی هستند. تلخ‌بیان گیاهی عموماً چندساله است و به‌دلیل خاصیت دارویی ضد باکتریایی از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. نام علمی آن، Sophora، از کلمه عربی «صفیراء» گرفته شده که به معنی «درخت با گل‌های نخودی» است.
| تلخ‌بیان | |
|---|---|
| گل‌ها و برگ‌های تلخ‌بیان چهاربرگ، درختچه‌ای از جنس تلخ‌بیان | |
| رده‌بندی علمی | |
| فرمانرو: | گیاهان |
| دسته: | گیاهان گلدار |
| رده: | دولپه‌ای‌ها |
| راسته: | باقلاسانان |
| تیره: | باقلائیان |
| زیرخانواده: | باقالی‌ها |
| تبار: | Sophoreae |
| سرده: | Sophora L. |
| گونه‌ها | |
|
حدود ۴۵. متن را ببینید | |
گونه‌های تلخ‌بیان بومی جنوب آسیا، استرالیا، جزایر مختلف اقیانوس آرام، غرب آمریکای جنوبی، غرب ایالات متحده، فلوریدا، پورتوریکو و ایران هستند.
گیاه‌شناسی
تلخ‌بیان معمولی گیاهی است پایا، با رویش بهاره، ایستاده، قد تا ۸۰ سانتی‌متر. ساقه نسبتاً ضخیم، در بن کم و بیش چوبی. ساقه و برگ‌ها پوشیده از کرک‌ها یا تارهای ابریشمی رویم خوابیده. برگ‌ها شانه‌ای، دارای ۷–۱۲ جفت برگچه پهن دراز، بیضی و در انتها گرد. گل‌ها سفید، مایل به کرم رنگ، گل‌آذین خوشه ضخیم، استوانه‌ای طویل‌تر از برگ. میوه نیام کرکدار، کم و بیش خمیده، محتوی ۳–۷ دانه و جدار آن در حد فاصل دانه‌ها به سختی فشرده شده. تلخ‌بیان نیز مانند خارشتر و شیرین‌بیان بیشتر از طریق ایجاد ساقه‌های هوایی روی ریشه‌های عمیق و گسترده خود تکثیر می‌یابد.
پیشینه
در ابتدا، این جنس دارای گونه‌های بیشتری بود، اما این سرده‌ها اکنون در سرده‌های دیگر، از جمله استیفنولوبیوم (Styphnolobium) (فقدان باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن (Rhizobia) در ریشه‌های آن متفاوت است) و Calia قرار گرفته‌اند. گونه‌های تلخ‌بیان نیوزلند در آنجا با نام «کُووای یا کوفای» شناخته می‌شوند. تلخ‌بیان تورومیرو زمانی یک درخت معمولی در جنگل‌های جزیره ایستر بود. این درخت بعداً قربانی جنگل‌زدایی شد که جنگل‌های آن جزیره را در حدود قرن هجدهم به‌طور کامل نابود کرد. تلخ‌بیان تورومیرو در طبیعت منقرض شد اما اکنون در یک پروژه علمی که از جمله از سوی باغ‌های گیاه‌شناسی کیو در انگلستان و گوتنبرگ در سوئد هدایت می‌شود، به حیات وحش جزیره ایستر بازگردانده می‌شود. تنها نمونه‌های باقی‌مانده از این گونه با منشأ مستند در دهه ۱۹۶۰ از دانه‌های جمع‌آوری‌شده توسط «تور هیردال» پرورش یافتند. گونه Sophora macrocarpa درختی کوچک و نیمه گرمسیری بومی شیلی است. این گونه در شیلی «مایو» نامیده می‌شود.
گونه‌ها
این جنس در ایران سه گونه گیاه علفی و درختچه‌ای دارد:
- تلخ‌بیان درختچه‌ای بلوچی: Sophora mollis
- تلخ‌بیان بیابانی: Sophora pachycarpa
- تلخ‌بیان معمولی: Sophora alopecuroides
تلخ‌بیان درختچه‌ای بلوچی حالت درختچه‌ای دارد و دو گونه دیگر علفی چندساله و غالباً مهاجم و علف هرز کشتزارها و چراگاه‌ها هستند. این علف هرز در گندم‌زارها خیلی متداول نیست با این حال در استان‌های خراسان، ایلام و زنجان با اهمیت تلقی می‌شود.
گونه‌های دیگر:
- Sophora albescens
- Sophora alopecuroides
- Sophora cassioides
- Sophora chathamica
- Sophora chrysophylla
- Sophora davidii
- Sophora fernandeziana
- Sophora flavescens
- Sophora fulvida
- Sophora godleyi
- Sophora howinsula
- Sophora inhambanensis
- Sophora koreensis
- Sophora lehmannii
- Sophora longicarinata
- Sophora masafuerana
- Sophora macrocarpa
- Sophora microphylla
- Sophora mollis تلخ‌بیان باغی
- Sophora molloyi
- Sophora moorcroftiana
- Sophora nuttalliana
- Sophora pachycarpa
- Sophora prostrata
- Sophora tetraptera
- Sophora tomentosa
- Sophora tonkinensis
- Sophora toromiro
- Sophora velutina
- Sophora violacea
منابع
- مظفریان، ولی‌الله، فرهنگ نام‌های گیاهان ایران: لاتینی، انگلیسی، فارسی تهران: فرهنگ معاصر ۱۳۷۵.
- Sophora L." TROPICOS. Missouri Botanical Garden. Retrieved 2010-01-28.
پانویس
- ↑ Sophora tetraptera
- ↑ Gledhill, D. (2008). The Names of Plants (4th ed.). Cambridge University Press. p. 356. ISBN 978-0-521-86645-3.