بهداشت حرفه‌ای

تا قرن شانزدهم میلادی در کتب طبی به بهداشت حرفه‌ای و ارتباط بیماری‌های مختلف با شغل افراد اشاره قابل توجهی نشده‌است. از قرن شانزدهم به بعد در تاریخ به چهره‌های درخشانی برمی‌خوریم که تمام عمر خود را صرف تشخیص و جلوگیری از بیماری‌های ناشی از کار نموده و خدمات با ارزشی انجام داده‌اند.

اولین فردی که آثار ارزنده‌ای در مورد بهداشت حرفه‌ای از خود به یادگار گذاشته‌است طبیبی از ناحیه ساکسونی در ایتالیا به نام اگریکولا بود او کتابی در ۱۲ جلد دربارهٔ اکتشافات و استخراج فلزات. ابزار کار. حوادث و بیماری‌های ناشی از کار و … نوشت که در سال ۱۵۵۶ منتشر شد. بعد از او در سال ۱۵۶۷ پزشک دیگری اهل سوئیس به نام پاراسلسوس کتابی دربارهٔ بیماری‌های وابسته به شغل در بین کارکنان معدن ذوب و فلزات منتشر کرد. در سال ۱۶۳۳ پدر طب کار یا همان رامازینی به دنیا آمد که یکی از پیشقدمان بزرگ قرن ۱۷ در زمینه بهداشت حرفه‌ای می‌باشد. کتاب معروفش دربارهٔ بیماری‌های حرفه‌ای در سال ۱۷۰۰ میلادی منتشر شد. او برای اولین بار به پزشکان توصیه کرد که علاوه بر سؤالات که در زمان معاینه از بیماران می‌پرسیدند از همه بپرسند شغل شما چیست این جمله کوتاه نقطه عطفی در تاریخ بهداشت حرفه‌ای و طب کار به‌شمار آمده‌است.

بهداشت شغلی در جهان

پدیداری دانش بهداشت شغلی، به عنوان یک تخصص ویژه وجدا از دیگر دانش‌ها، به نسبت تازه است، اما مفاهیم مطرح شده در این دانش از زمان‌های کهن مورد توجه بوده‌است.

چهارصد سال پیش از میلاد مسیح بقراط اثرات زیان‌آور مواجهه با سرب را شناسایی کرده و در نوشته‌هایش یاد می‌کند. در آن زمان عمدتاً از بردگان برای مشاغل سخت استفاده می‌گردید و از آنجا که حکومت‌ها هیچگونه مسئولیتی در برابر بردگان نداشتند، بدیهی است که اقدامات خاصی نیز برای حل مشکلات آن‌ها صورت نمی‌پذیرفت.

درنخستین سدهٔ پس از میلاد، پلنی(۲۳تن۷۹ب. م) که یک دانشمند رومی بود، از مثانهٔ حیوانات یک ماسک تنفسی ساخت و کاربرد آن را برای کار در معادن پیشنهاد نمود.

در سال ۱۴۷۳ میلادی النبوگ Ulrich Ellenbog نخستین نشریه بهداشتی در مورد بیماری‌ها و آسیب‌های شغلی را انتشار داد. او در این مجموعه دربارهٔ بیماری‌های شغلی و صدماتی که در میان کارگران طلا شایع است مطالبی را به رشته تحریر درآورده‌است. درقرن شانزدهم آگریکولا (آگریکولا) و پاراسلوس (پاراسلسوس) دربارهٔ بیماری‌های شغلی کارگران ذوب آهن، فلزات و بیماری‌های معدنچیان و مسمومیت جیوه آثاری به جای گذارده‌اند. کتاب آگریکولا در سال ۱۵۵۶ یکسال بعد از مرگ او و کتاب پاراسلوس در سال ۱۵۶۷ منتشر شد.

شاید بتوان مهم‌ترین نقطه عطف در تاریخ تکامل بهداشت شغلی و ایمنی را انقلاب صنعتی اروپا دانست. زمانی که انسان با قدرت جسمی محدود در مقابل دستگاه‌ها و ماشین آلات تازه ساخت غول پیکر ایستاد و در حالی که اطلاع چندانی راجع به چگونگی کارکرد ماشین آلات و چگونگی کنترل آن‌ها نداشت، به کار مشغول شد. این مسئله باعث شد که در ابتدای پیدایش انقلاب صنعتی در اروپا تعداد بسیار زیادی از افراد در اثر مواجهه با حوادث محیط کار کشته یا دچار نقص عضو شوند. این اتفاقات و آمار بالا باعث شد که سردمداران انقلاب صنعتی به فکر تصویب قواعد و قوانینی در رابطه با الزامات محیط‌های کاری و نحوه رفتار کارگران برای آسیب کمتر ناشی از کار با ماشین آلات عظیم‌الجثه بیفتند.

رامازینی، نخستین پزشکی است، که به توصیف پیشه‌های گوناگون و بیماری‌های ناشی از آن‌ها می‌پردازد. برای نمونه فلج دست‌ها از میان رفتن دندان‌ها، نا شکیبایی و صورت‌های نزار و رنجور سفالگران در برابر سرب را توصیف کرده‌است.

توماس الیور در کتاب خود که در سال ۱۹۰۸ منتشر کرد به بیماری‌های شغلی اشاره نموده‌است. دکتر توماس لِگ (Thomas moris legge) در کتاب خود به نام جذب و مسمومیت سرب که به کمک دکتر گادبای در سال ۱۹۱۲ منتشر کرد به مضرّات این فلز اشاره می‌نماید.

در سال ۱۹۱۸،آلیس هامیلتون، رشتهٔ بهداشت صنعتی را در دانشگاه هاروارد آمریکا پایه‌گذاری کرد. بررسی‌های گستردهٔ او در زمینه سم‌شناسی، به ویژه مسمومیت با فسفر سفید در صنایع کبریت‌سازی و مسمومیت سرب، موجب رشد سریع بهداشت حرفه‌ای شد.

بر اساس فعالیت‌های گونا گون برای بهبود شرایط محیط کار و نیز، جنبش‌های کارگری، در سال ۱۹۱۹،سازمان بین‌المللی کار (سازمان بین‌المللی کار) بر پا شد. پس از آن، به علت موفقیت‌هایی که آمریکا در جنگ جهانی در زمینه تولید تسلیحات نظامی به دست آورد، نه تنها صنایع بلکه بهداشت حرفه‌ای در این کشور به سرعت رشد یافت. در آن زمان، شعار تبلیغاتی سازمان خدمات بهداشتی آمریکا بر تندرستی کار گر تأکید داشت: «کارگر را سالم نگهدار تا خوب کار کند»

توسعهٔ سریع صنایع و علوم درقرن بیستم واستفاده بشر از مواد گوناگون درمصارف صنعتی، از یک طرف برتعداد و دامنه بیماری‌های ناشی از کار افزود و از طرف دیگر وسیله تحقیق و بررسی بر روی جلوگیری ودرمان آن‌ها را بیش ازپیش فراهم نمود. رشد اجتماعات کارگری و تشکیل اتحادیه‌ها، و سندیکاهای کارگری را نیز می‌توان از عوامل مؤثر در بهبود بهداشت محیط‌های کار دانست.

وقایع نگاری سلامت شغلی در گذر تاریخ

برخی از رویدادهای مهم سلامت شغلی در کشورهای غربی عبارت هستند ا ز:

۱۸۱۵ میلادی: نخستین قانون ایمنی به وسیلهٔ ادارهٔ معادن در آمریکا به تصویب رسید بر پایه این قانون لازم شد هر معدن دارای دو راه خروج باشد، تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از آنها، راه خروج دیگر باز باشد.

۱۸۱۵میلادی: هامفری دیوی، نخستین وسیله ایمنی را اختراع کرد. بنا به درخواست انجمن پیشگیری از حوادث در معادن زغال سنگ و با تلاش فراوان، دیوی توانست چراغ ایمنی را برای معادن زغال سنگ طراحی کند.

۱۸۳۳ میلادی: نخستین قانون صنایع در انگلستان به تصویب رسید. تا پیش از تصویب این قانون، ۱۲ ساعت کار در روز اجباری بود.

۱۸۶۴ میلادی: قانون ایمنی در معادن پنسیلوانیا به تصویب رسید.

۱۸۶۶ میلادی: اداره ملی آتش‌نشانی در آمریکا تأسیس شد.

۱۸۶۷ میلادی: نخستین برنامهٔ بازرسی صنایع به وسیلهٔ مسوولان دولتی در ایالت ماساچوست آمریکا تدوین شد.

۱۸۹۶ میلادی:انجمن ملی حفاظت در برابر آتش (NFPA) در آمریکا تأسیس شد

۱۹۰۶ میلادی: نخستین بررسی منظم از حوادث شغلی منجر به مرگ در پنسیلوانیا انجام شد.

۱۹۱۴: در آمریکا، دفتر بهداشت و سلامت در صنایع، به وسیلهٔ اداره خدمات بهداشت همگانی تأسیس شد. این مرکز پس از چندین بار تغییر نام در سال ۱۹۷۰ به نام مؤسسهٔ ملی ایمنی و بهداشت شغلی (NIOSH) نامگذاری شد.

۱۹۳۱ میلادی: نخستین الگوی علمی دربارهٔ علل بروز حوادث، به وسیلهٔ هانریش ارائه شد.

۱۹۵۶ میلادی: برنامه‌های پیشگیری از حوادث به وسیله اداره بهداشت همگانی آمریکا ارائه شد.

۱۹۶۸ میلادی: جانسون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا لزوم برپایی قوانین دولتی ایمنی و بهداشت را اعلام کرد.

۱۹۷۰: در زمان ریاست جمهوری نیکسون، قانون یاد شده به تصویب رسید، که موجب ایجاد ادارهٔ ایمنی و بهداشت شغلی (OSHA) و مؤسسهٔ ملی ایمنی و بهداشت شغلی (NIOSH) شد.

بهداشت حرفه‌ای در ایران

در مرداد سال ۱۳۲۵ وزارت کار و امور اجتماعی تشکیل و قانون موقت کار را تدوین کرد و در سال ۱۳۳۷ قانون مزبور با اصلاحات و تغییراتی به صورت قانون به تصویب رسید و اجرای وظایف مربوط به بهداشت و ایمنی مندرج در قانون کار وقت به عهده اداره کل بازرسی کار قرار گرفت.

در سال ۱۳۴۶ در حوزه معاونت فنی وزارت بهداشت وقت، اداره بهداشت محیط کار در تشکیلات اداره کلّ بهداشت محیط پیش‌بینی شد و سپس در سال‌های ۱۳۴۷، ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹، اداره طب صنعتی در اداره کل خدمات بهداشتی حوزه معاونت فنی وزارت بهداری وقت تأسیس شد. سپس در سال‌های ۱۳۵۰، ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ تا اوایل ۱۳۵۳، اداره بهداشت محیط کار به بهداشت محیط کار و هوا تغییر نام داد و اداره طب صنعتی همچنان به وظایف خود ادامه می‌داد. در اواخر دهه ۱۳۵۰ در حوزه معاونت امور بهداشتی و جمعیت و تنظیم خانواده وزارت بهداری وقت اداره بهداشت حرفه‌ای در دفتر خدمات بهداشتی ویژه که بعداً به اداره کل خدمات بهداشتی ویژه تغییر نام داد تشکیل گردید.

تا قبل از سال ۱۳۶۲ وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت وقت مشترکاً بر نیروی کار و محیط کار نظارت و مراقبت داشتند. به منظور جلوگیری از دو باره کاری و ارتقاء کیفیت ارائه خدمات برای حفظ و بالا بردن سلامت شاغلین، درسال۱۳۶۲ مسائل بهداشتی محیط کار و کارگر، از وظایف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شناخته شد و جهت انجام این وظیفه، اداره کل بهداشت حرفه‌ای تشکیل و مسئولیت حفظ و ارتقاء سلامت نیروهای شاغل کشور در مشاغل گوناگون جامعه را عهده‌دار گردید. با توجه به تصویب قانون جدید کار توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران در سال ۱۳۶۹، به حکم ماده ۸۵ قانون کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی عهده‌دار بهداشت و درمان کارگران و وزارت کار و امور اجتماعی مسئول ایمنی کارگران می‌باشد.

نگهداری و بهبود حداکثر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی کارکنان مشاغل مختلف از طریق پیشگیری از خطرات تهدیدکننده سلامت کارگران، مطالعه شرایط نامناسب محیط کار و اثرات سوء آن بر تندرستی آنان است. کارشناسان بهداشت حرفه‌ای که در این زمینه فعالیت دارند، با شناختی که از محیط کار، فرایندهای کاری، خطرات و عوامل زیان‌آور محیط کار، و نیز تأثیراتی که این عوامل بر سلامت شاغلین می‌گذارند، از طریق بررسی، ارزیابی، اندازه‌گیری وکنترل عوامل زیان‌آور محیط کار، درصدد سالم‌سازی و بهسازی محیط کار برمی‌آیند؛ بنابراین از این طریق باعث کنترل بیماری‌ها، عوارض و آسیب‌های شغلی و در نهایت تأمین سلامت شاغلین می‌گردند.

به منظور دست یابی به هدف فوق در بهداشت حرفه‌ای برنامه‌هایی درنظرگرفته شده‌است که به‌طور خلاصه عبارتنداز:

1. معاینات پزشکی گوناگون برای کلیه کارکنان
2. برنامه‌های مربوط به حفاظت فنی و ایمنی کارگران
3. برنامه‌های مربوط به بهداشت محیط کار شامل شناخت و ارزیابی عوامل زیان‌آور محیط کاروارائهٔ طرح‌های کنترلی و بهسازی محیط کار
4. ایجاد امکانات درمانی و اورژانس طب کار
5. برنامه‌های مربوط به آموزش برای بهداشت
6. برنامه‌های مربوط به تغذیه کارگران
7. برنامه‌های مربوط به نوتوانی و توانبخشی حرفه‌ای

مهندسی بهداشت حرفه‌ای نه تنها مسائلی راکه در اثر تماس باعوامل زیان‌آور محیط کار بروز می‌نماید در نظر می‌گیرد، بلکه سایر مسائل ازقبیل:پیشگیری از بیماری‌ها، بهداشت عمومی محیط کار، آب آشامیدنی، نظافت عمومی و فردی، دفع حشرات، دفع زباله و فضولات، نهارخوری ها، حمام، توالت، دوش و دستشویی، وسایل و حفاظت فردی و جمعی و غیره را نیز درمحیط‌ های کاری در مدنظر دارد.

به‌طورکلی می‌توان گفت که بهداشت حرفه‌ای علمی چند رشته‌ای بوده و ترکیبی از علوم پزشکی و مهندسی است. یکی از برنامه‌های اصلی بهداشت حرفه‌ای، مطالعهٔ شرایط نامناسب محیط کار یا به عبارتی بررسی و ارزیابی عوامل زیان‌آور محیط کار می‌باشد، که این عوامل خودبه پنج دسته تقسیم می‌شوند:

1. عوامل زیان‌آور فیزیکی محیط کار شامل سروصدا، گرما و رطوبت، سرما، ارتعاش، فشار (کمبود و افزایش فشار)، روشنایی (کمبود و افزایش نور)، اشعهٔ مادون قرمز، اشعهٔ ماورای بنفش، اشعه‌های یونیزان، الکتریسیته
2. عوامل زیان‌آور شیمیایی محیط کار مانندگازها، بخارات، دودودمه، گردوغبار، اسیدهاوبازها، فلزات و…
3. عوامل زیان‌آور بیولوژیکی محیط کار شامل: انتقالویروس‌ها، قارچ‌ها، انگل‌ها، باکتری‌ها، ریکتزیاها از طریق خون و سایر مایعات بدن
4. عوامل زیان‌آور مکانیکی وارگونومیک محیط کار، شامل: پوزیشن‌های نامناسب بدن حین کار، بلندکردن وحمل باربیش از حدمجاز، سطوح کار شامل میز، صندلی، ابزارآلات مورد استفاده، تجهیزاتی که مناسب طراحی نشده باشند (عدم تطابق کار با کاربر) و…
5. عوامل زیان‌آور روحی وروانی محیط کار مانند روابط کارگرباکارفرما، همکاران و زیردستان،_ استرس‌های شغلی، تشویق‌ها و تنبیه ها_ارتقاء شغلی، رضایت شغلی و…

چنانچه هریک ازعوامل یادشدهٔ فوق از حدتحمل فیزیولوژیک بدن انسان پیشی گیرد، عوارض و آسیب‌هایی را ایجاد خواهدنمود. در بهداشت حرفه‌ای عمده کوشش‌ها بر شناسایی این عوامل، اندازه‌گیری و درصورت نیاز کنترل آن‌ها متمرکزاست.

روز ۲۸ آوریل (هشتم اردیبهشت) از سوی سازمان بین‌المللی کار(ILO) به عنوان روز جهانی ایمنی و سلامت شغلی World Day for Safety and Health at Work نامگذاری شده‌است.

روز جهانی ایمنی وسلامت شغلی در واقع یک هدف‌گذاری سالیانه بین‌المللی برای نهادینه کردن کار سالم و ایمن در سرتاسر جهان است. برگزاری این مراسم بخش مهمی از استراتژی‌های جهانی سازمان بین‌المللی کار برای ارتقای ایمنی وسلامت شغلی در همه محیط‌های کاری است که باعث ارتقای آگاهی‌های مردم و همچنین افزایش امنیت وسلامت در محیط کار می‌شود.

این مراسم هر ساله توسط کلیه دولتها، سازمان‌ها و بخش‌های خصوصی و کارفرمایان و کارخانجات انجام شده و توسط سازمان بین‌المللی کار حمایت و پشتیبانی می‌کند.

رشته مهندسی بهداشت حرفه‌ای برای اولین بار در ایران در سال۱۳۵۱ با نام «بهداشت صنعتی» در مقطع کارشناسی در انستیتو عالی علوم بیمارستانی که یک مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی بود تأسیس شد. شالوده دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی قبل از انقلاب اسلامی و در این انستیتو پی‌ریزی شد. پس از انقلاب اسلامی ایران، انستیتو عالی علوم بیمارستانی با چند مؤسسه دیگر ادغام و به دانشکده علوم پیراپزشکی تغییر نام یافت. این انستیتو در خیابان استاد نجات اللهی، خیابان اراک تهران مستقر بود و اولین فارغ‌التحصیلان رشته مهندسی بهداشت حرفه‌ای دانش آموختگان این مرکز به‌شمار می‌روند. در پی جدا شدن دانشگاه‌های علوم پزشکی از دانشگاه‌های وزارت علوم، در سال ۱۳۶۴ دانشکده علوم پیراپزشکی به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی ملحق شد. این رشته چندی بعدی با تشکیل انقلاب فرهنگی مورد بازنگری قرار گرفت و با نام رشته «بهداشت حرفه ای» تعریف گردید.

ایمنی صنعتی (به انگلیسی: Industrial Safety) دانشی است گسترده که به مجموعه تدابیر، اصول و مقرراتی گفته می‌شود که با به کار گرفتن آن‌ها می‌توان نیروی انسانی و سرمایه را در برابر خطرات گوناگون در محیط‌های صنعتی به گونه‌ای مؤثر و کارا نگهداری کرد و به این وسیله یک محیط کار و صنعت بی‌خطر و سالم برای افزایش کارایی کارکنان به وجود آورد. مهندسی ایمنی عبارت است از مقررات یا نظامی که برای کاهش وقوع حوادث از طریق حذف یا کنترل خطرات بکار می‌روند با وجود مرز بندی این دانش در زیر مجموعهٔ مهندسی صنایع و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، ایمنی صنعتی زیرمجموعه‌ای از دانش کلان بهداشت حرفه‌ای محسوب می‌شود. در ایران با شکل‌گیری دانشکده‌های بهداشت و حفاظت فنی در دانشگاه‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ایمنی صنعتی به صورت سرفصلی از دروس این رشته تدوین گردید. تا قبل از دهه ۱۹۷۰ مهندسی ایمنی بخشی از مهندسی کنترل محسوب می‌شد. در این دوران هنوز دانش ایمنی همگام با سایر علوم مرتبط با کنترل فرایند پیش نرفته بود. با وقوع حوادث فاجعه بار در صنایع و کارخانجات شیمیایی از جمله کارخانه Flixborough در سال ۱۹۷۴انگلستان و شکل‌گیری تدریجی سیستم مدیریت HSE توسعه دانش ایمنی به عنوان یک بخش مستقل مورد نظر قرار گرفت.

ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی از دو کلمه یونانی «Ergo» به معنی کار و «Nomos» به معنی قانون و قاعده گرفته شده و در لغت به معنای قانون و قاعده کار است. ارگونومی ظرفیت‌ها و توانمندی‌های انسان را بررسی می‌کند و سپس اطلاعات به دست آمده را در طراحی مشاغل، فراورده‌ها، محیط‌های کار و تجهیزات به کار می‌بندد. خلاصه‌ترین تعریف برای ارگونومی علم تطابق انسان و محیط کار باشد. ارگونومی، رشته‌ای از علوم است که با به دست آوردن بهترین رابطه میان کارگران و محیط‌کاری‌شان، مرتبط است. دانش ارگونومی در ایران ابتدا در محیط‌های شغلی و بهداشت حرفه‌ای مطرح گردید. امروزه این دانش به صورتی مستقل و گرایشی از بهداشت حرفه‌ای در مقاطع تحصیلات تکمیلی و دکترای تخصصی در دانشگاه‌های علوم پزشکی رواج پیدا کرده‌است.

تهویه صنعتی (به انگلیسی: Industrial Ventilation) مجموعه ای از علوم که در تلاش برای برقراری سیستمی است که به وسیله آن ذرات آلاینده شامل گرد و غبار، بخارات، دود و گازهای شیمیایی از طریق تأمین هوای پاک یا تخلیه هوای آلوده از محیط کار خارج شده و از تماس کارگران با مواد خطرناک در مقدار بیش از حد مجاز جلوگیری کند.

• طب کار
• ارگونومی
• بهداشت شغلی
• بهداشت صنعتی
• بهداشت کار
• تهویه صنعتی
• علم مواجهه
• مواجهه کل
• سم‌شناسی شغلی
• سم‌شناسی

• ثنایی، غلامحسین، سم‌شناسی صنعتی ج۱، انتشارات دانشگاه تهران۱۳۶۶
• قضایی، صمد، بیماری‌ها و عوارض ناشی کار، انتشارات دانشگاه تهراان
• تیرگر، آرام-کوهپایی، علیرضا-الهیاری، تیمور-علیمحمدی، ایرج، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات اندیشه رفیع۱۳۸۶
• http://www.who.int/occupational_health/about/en/index.html