قوای قزاق

تحریف نام کازاک به قزاق

«قزاق» تحریف واژهٔ روسی «کازاک/Kazak» است که در فرانسه و برخی زبان‌های دیگر، کُزاک (Cosaque) تلفظ می‌شود. در زبان روسی قزاق‌ها را کازاخ می‌گویند که از لحاظ ریشهٔ لغوی هیچ ربطی به کازاک (نام قومی اسلاوتبار که در اوکراین کنونی زندگی می‌کنند) ندارد؛ حال آنکه مترجمان ایرانی که عمدتاً ادبیات روسیه را از زبان فرانسه (و اخیراً انگلیسی) به فارسی ترجمه کرده‌اند، این واژه را اشتباه گرفته و به دلیل عدم آشنایی با تاریخ قوم کازاک، آن را معادل قزاق گرفته و مرتکب چنین اشتباهی شده‌اند. بنابراین برخلاف باور غلط، منظور از واژه قزاق اشاره به قوم آسیایی و ترک‌ تبار قزاق نیست، بلکه منظور نام قوم سفیدپوست اوکراینی کازاک است که بر روی این واحد نظامی گذاشته شد.

کازاک

کازاک قومی از نژاد سفید اروپایی و اسلاوتبار هستند و زیستگاه‌شان اوکراین کنونی و جنوب غرب روسیه، به ویژه جلگهٔ رود دن است. این قوم قرن‌ها در دوران روسیهٔ تزاری از نوعی خودمختاری برخوردار بود، جنگاورانش زبانزد بودند و به همین دلیل، بخش مهمی از ارتش روسیه را به خود اختصاص دادند و در جنگ‌های توسعه‌طلبانهٔ تزارها نقشی بسزا ایفا کردند.

قزاق

قزاق قومی از نژاد زردپوست آسیایی و عمدتاً مسلمان با تبار ترکی هستند که زیستگاه‌شان آسیای میانه (قزاقستان کنونی) هست و تا قرن نوزدهم که خان‌نشین‌هایشان به تصرف ارتش روسیه درآمد، حضوری در تاریخ روسیه نداشتند.

ناصرالدین‌شاه قاجار که در سفر دوم خود به اروپا ترتیبات و انضباط و قابلیت‌های واحدهای کازاک روس را پسندیده بود در بازگشت تصمیم به ایجاد واحدهایی مشابه در ایران گرفت. به خواهش او گروهی از افسران قزاق به ریاست سرهنگ دومونتویچ به ایران آمدند و دولت ایران عده‌ای از سواران قفقازی‌تبار مهاجر را برای آموزش به آنان سپرد.

بعد از دومنتویچ، سرهنگ چورکوسکی فرمانده بریگاد قزاق شد. بعد از او ژنرال ولادیمیر کاساگوفسکی و سرهنگ چرنوزوبوف فرمانده شدند. در دورهٔ محمدعلی شاه قاجار فرماندهٔ بریگاد قزاق کلنل لیاخوف بود. در این دوره بود که واحدهای توپخانه و مسلسل سنگین به این بریگاد افزوده شد و در جریان جنبش مشروطه در حمله به مجلس شورای ملی به کار رفت.

در آستانهٔ جنگ جهانی اول، دولت روسیه با استفاده از ضعف دولت ایران واحدهای قزاق را در تبریز و استرآباد و بعد در رشت و اصفهان و کرمانشاه و همدان و ارومیه و مشهد تشکیل داد. همچنین بدون اجازهٔ دولت این بریگاد را به دیویزیون ارتقاء داد.

پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه دولت کرنسکی فرماندهی دیویزیون قزاق را به کلرژه محول کرد. فرماندهی او دیری نپائید چون نیروهای بریتانیا که در ایران مستقر شده بودند، کلنل استاروسلسکی را که از هواداران حکومت تزاری بود، به جای او منصوب کردند.

در همین زمان ژنرال آیرونساید طرح کودتای ۱۲۹۹ را برای به قدرت رسیدن رضاخان که فرماندهٔ آتریاد همدان بود به اجرا درآورد و قزاق‌ها تهران را تصرف کردند. رضاخان با نام «سردار سپه» به فرماندهی دیویزیون قزاق رسید و این دیویزیون پایهٔ تشکیل ارتش نوین ایران شد.

در مجموع ۱۲ افسر روس و در سال‌های پایانی دو افسر ایرانی در رأس قوای قزاق قرار گرفتند.

• ۱۸۷۹ تا ۱۸۸۲: کلنل الکسی دومونتویچ
• ۱۸۸۳ تا ۱۸۸۵: کلنل پیوتر چارکوفسکی
• ۱۸۸۵ تا ۱۸۹۱: کلنل دیمیتری کوزمین-کاراوایف
• ۱۸۹۱ تا ۱۸۹۴: کلنل الکساندر اشنئور
• ۱۸۹۴ تا ۱۹۰۳: کلنل ولادیمیر کاساگوفسکی
• ۱۹۰۳ تا ۱۹۰۶: کلنل فیودور چرنوزوبوف
• ۱۹۰۶ تا ۱۹۰۹: کلنل ولادیمیر لیاخوف
• ۱۹۰۹ تا ۱۹۱۴: کلنل کنیاز وادبالسکی
• ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۵: کلنل پرازارکویچ
• ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷: ژنرال بارون فون مایدل
• ۱۹۱۷ تا ۱۹۱۸: کلنل گئورگی یوسفویچ کلرژه
• ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰: کلنل وسوالود استاروسلسکی
• ۱۹۲۰ تا ۱۹۲۱: سردار همایون والی
• ۱۹۲۱ تا ۱۹۲۱: رضا خان میرپنج

فرماندهان روسی قزاقخانه همیشه رؤسای ستاد خود را از میان افسران تحصیل‌کردهٔ ایرانی انتخاب می‌کردند. دوازده فرماندهٔ روسی فقط پنج نفر را به ریاست ستاد خود برگزیدند و هرکدام مدت مدیدی در این سمت بودند که به ترتیب عبارت بودند از:

• امیرتومان مارتیروس خان
• امیرتومان اسکندرخان ارمنی
• امیرتومان امان‌الله میرزا ضیاءالدوله
• سرتیپ محمدحسین‌خان آیرم
• سرتیپ محمد نخجوان

در سال ۱۳۰۰ ه‍.ش دیویزیون قزاق مجموعاً یازده هزار نیرو داشت که عبارت بودند از صاحب‌منصبان (افسران)، درجه‌داران و نفرات که در ۹ شهر ایران استقرار داشتند. نقاطی که آتریادهای قزاقخانه در آن مستقر بودند، عبارت اند از: تهران، قزوین، تبریز، اصفهان، مشهد، اردبیل، همدان، مازندران، ارومیه و گیلان.

هرکدام از آتریادهای نه‌گانه می‌بایست از یک فوج پیاده، یک فوج سوار و یک آتشبار کوهستانی برخوردار باشند که مجموع نفرات آن از دو هزار نفر تجاوز کند ولی هیچ‌یک از واحدها تکمیل نبود. بر اساس سازمان‌نامه آتریاد، هر آتریاد بایستی دارای دوازده قبضهٔ شصت تیر باشد ولی غالباً دو تا چهار شصت تیر داشتند. نفرات قزاق دو دسته بودند: دستهٔ نخست نفراتی که به استخدام قزاقخانه درمی‌آمدند و دستهٔ دوم از طریق بنیچه انتخاب می‌شدند.

حقوق افسران روسی به این شرح بوده‌است:

• فرمانده ماهیانه شش هزار قران
• معاون فرمانده ماهیان پنج هزار قران
• رئیس ستاد چهار هزار قران
• صاحب منصبان جزء دویست و پنجاه ریال.

حقوق افسران ایرانی از این قرار پرداخت می‌شده‌است:

• سرتیپ ماهیانه هزار و دویست و پنجاه قران
• یاور (سرگرد) یکهزار قران
• سروان هفتصد و پنجاه قران
• نایب (ستوان) اول پانصد قران
• نایب دوم چهارصد قران
• وکیل‌باشی (سرگروهبان) هشتاد قران
• قزاق چهل قران.

بودجهٔ قزاقخانه از بانک استقراضی روسیه پرداخت می‌شد و بخشی از قروض دولت ایران محسوب می‌گردید. غیر از فرمانده، عدهٔ زیادی از افسران و درجه‌داران روسی (۵۶ افسر و ۶۶ درجه‌دار) در واحدهای مختلف در مقامات کلیدی و حساس قرار داشتند، که در دی‌ماه ۱۲۹۹ همگی مرخص شده و تمام امور قزاقخانه به ایرانیان سپرده شد.

• کازاک

• دکتر باقر عاقلی (۱۳۸۶)، رضاشاه و قشون متحدالشکل، تهران: نشر نامک، شابک ۹۶۴-۶۸۹۵-۰۵-۰
• کاظمی، محمد؛ البرز، منوچهر (آبان‌ماه ۲۵۳۵). تاریخ پنجاه‌سالهٔ نیروی زمینی شاهنشاهی ایران.