بریکس به انگلیسی: BRICS نام گروهی از کشورها به رهبری قدرت‌های اقتصادی نوظهور است و عنوان آن کوته‌نوشتی است که از به هم پیوستن حروف اول نام انگلیسی آن کشورها یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی ساخته شده‌است. در ابتدا نام این گروه بریک نام داشت اما پس از پیوستن آفریقای جنوبی، به بریکس تغییر نام یافت. در ۲۴ اوت ۲۰۲۳، اعلام شد که از ۱ ژانویه ۲۰۲۴، شش کشور آرژانتین، اتیوپی، امارات متحده عربی، ایران، عربستان سعودی و مصر می‌توانند به جمع این گروه اضافه شوند. کشورهای بنیان‌گذار بریکس یعنی برزیل، روسیه، هند و چین نخستین نشست خود را در سال ۲۰۰۹ و در یکاترینبورگ برگزار کردند. آفریقای جنوبی یک سال بعد به این سازمان پیوست. مصر، اتیوپی، ایران و امارات متحده عربی نیز در ۱ ژانویه ۲۰۲۴ به این سازمان پیوستند.عربستان سعودی و دولت جدید آرژانتین به رهبری خاویر میلئی با ارسال نامه‌ای به رهبران کشورهای عضو بریکس از عضویت در این سازمان بین‌المللی انصراف دادند.
هرچند پنج کشور مؤسس گروه بریکس همگی در ردهٔ کشورهای درحال توسعه یا اقتصادهای درحال ظهور هستند، اما عموماً به واسطهٔ اقتصادهایی با رشد پرشتاب و فراگیر و نفوذ تأثیرگذار بر امور جهانی و منطقه‌ای از دیگر کشورها متمایز می‌شوند. بریکس نمایانگر نیمی از جمعیت جهان است و ۲۸٪ قدرت اقتصادی دنیا را در اختیار دارد. در سال ۲۰۱۸ ترکیب‌بندی اسمی تولید ناخالص داخلی این گروه، حدود ۵۷ تریلیون دلار آمریکا بود.
از سال ۲۰۲۲، این گروه به‌دنبالِ گسترش عضویت بوده و چند کشور در حال توسعه برای پیوستن به آن تمایل داشته‌اند. بریکس از سوی تحلیل‌گران هم مورد ستایش و هم مورد انتقاد است.
ایدهٔ شکل‌گیری گروهی به نام بریک، در سال ۲۰۰۱ توسط مؤسسه سرمایه‌گذاری گلدمن ساکس، به منظور پیش‌بینی وضعیت اقتصادی جهان و قدرت‌های برتر آن در نیم قرن آینده مطرح گردید. جیم اونیل اولین بار نام مخفف این گروه را در سر تیتر یک روزنامهٔ اقتصادی به کار برد. در ۶۱اُمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد وزرای امور خارجهٔ کشورهای برزیل، روسیه، هند و چین گفتگوهای مقدماتی را آغاز کردند. بعد از این اجلاس، رهبران ارشد بریک، در ۴ نشست دیپلماتیک دیگر (یکاترینبورگ، سائوپائولو، ژاپن و لندن) به منظور محکم ساختن پایه‌های شکل‌گیری این گروه شرکت کردند.
اولین اجلاسیهٔ گروه بریکس در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹ در یکاترینبورگ روسیه با حضور لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا، دمیتری مدودف، منموهن سینگ و هو جینتائو به عنوان نمایندگان کشورهای برزیل، روسیه، هند و چین برگزار گردید.در این اجلاسیه کشورهای عضو بریکس بر موضوعاتی نظیر روش‌های بهبود وضعیت اقتصادی و اصلاح نظام مالی جهان متمرکز گردیدند. همچنین این کشورها در خصوص برقراری روابط پولی و تجاری نزدیک با یکدیگر و ایفای نقش مؤثر و بیشتر در امور اقتصادی جهان به بحث و تبادل نظر پرداختند.
به دنبال نشست یکاترینبورگ، رهبران کشورهای بریکس هشدار دادند که باید در نظام مالی جهان اصلاحاتی صورت بگیرد تا بتواند به یک نظام کارا، مطمئن و باثبات تبدیل شود. هر چند این کشورها منتقد سلطهٔ دلار آمریکایی در نظام رایج ارزی نیستند (موردی که سابقاً روسیه نسبت به آن انتقاد کرده بود) اما در این نشست نگرانی خود را نسبت به کاهش ارزش دلار ابراز کردند.
آفریقای جنوبی تلاش‌های فراوانی در سال ۲۰۱۰ به منظور عضویت در گروه بریک از خود نشان داد. وزرای امور خارجهٔ کشورهای عضو در نشستی که در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۰ در نیویورک برگزار گردید، با عضویت آفریقای جنوبی موافقت کردند. عنوان بریک پس از پیوستن آفریقای جنوبی به بریکس تغییر نام یافت. اولین بار جیکوب زوما رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی، در ۱۴ آوریل ۲۰۱۱ در سومین اجلاس سازمان بریکس، به عنوان نمایندهٔ این کشور شرکت کرد.
در ۲۱ مارس ۲۰۱۱ چهارمین اجلاسیهٔ گروه بریکس در دهلی نو برگزار گردید. افزایش مبادلات تجاری با یکدیگر، همکاری ارزی، کاهش وابستگی به اروپا و ایالات متحدهٔ آمریکا و طرح تأسیس بانک توسعهٔ جنوب-جنوب از موضوعات مطرح شده در این اجلاسیه بود.
پانزدهمین اجلاسیه سران بریکس با حضور نمایندگان و رهبران پنج کشور عضو یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی به تاریخ اوت ۲۰۲۳ و در شهر ژوهانسبورگ برگزار شد.
۶۷ کشور از جمله ایران برای حضور در این اجلاس دعوت کرد. در این نشست، سیریل رامافوزا، رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی اعلام کرد که از آرژانتین، مصر، اتیوپی، ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای پیوستن به این گروه دعوت شده‌است. عضویت کامل این ۶ کشور از ۱ ژانویه ۲۰۲۴ محقق خواهد شد.
شماره | تاریخ | کشور میزبان | رهبر میزبان | مکان |
|---|---|---|---|---|
۱ | ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹ | دیمیتری مدودف | یکاترینبورگ (خانه سواستیانوف) | |
۲ | ۱۵ آوریل ۲۰۱۰ | لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا | برازیلیا (کاخ ایتاماراتی) | |
۳ | ۱۴ آوریل ۲۰۱۱ | هو جینتائو | سانیا (استراحتگاه شرایتون سانیا) | |
۴ | ۲۹ مارس ۲۰۱۲ | مانموهان سینگ | دهلی نو (هتل تاج محل) | |
۵ | ۲۷–۲۶ مارس ۲۰۱۳ | جیکوب زوما | دوربان (مرکز همایش‌های بین‌المللی اینکوسی آلبرت لوتولی) | |
۶ | ۱۷–۱۴ ژوئیه ۲۰۱۴ | دیلما روسف | فورتالزا (مرکز همایش‌ها) | |
۷ | ۹–۸ ژوئیه ۲۰۱۵ | ولادیمیر پوتین | اوفا (سالن کنگره) | |
۸ | ۱۶–۱۵ اکتبر ۲۰۱۶ | نارندرا مودی | بنولیم (تاج اگزوتیکا) | |
۹ | ۳–۵ سپتامبر ۲۰۱۷ | شی جین پینگ | شیامن (مرکز همایش‌های بین‌المللی شیامن | |
۱۰ | ۲۵–۲۷ ژوئیه ۲۰۱۸ | سیریل رامافوزا | ژوهانسبورگ (مرکز همایش سندتون) | |
۱۱ | ۱۳–۱۴ نوامبر ۲۰۱۹ | ژائیر بولسونارو | برازیلیا (کاخ ایتاماراتی) | |
١٢ | ۲۳–۲۱ ژوئیه ۲۰۲۰ (به دلیل دنیاگیری کووید-۱۹ به تعویق افتاد) ۱۷ نوامبر ۲۰۲۰ (ویدئو کنفرانس) | ولادیمیر پوتین | سنت پترزبورگ | |
۱۳ | ۹ سپتامبر ۲۰۲۱ (ویدئو کنفرانس) | نارندرا مودی | دهلی نو | |
۱۴ | ۲۳ ژوئن ۲۰۲۲ (ویدئو کنفرانس) | شی جینپینگ | پکن | |
۱۵ | ۲۴–۲۲ اوت ۲۰۲۳ | سیریل رامافوزا | ژوهانسبورگ (مرکز همایش سندتون) | |
۱۶ | اکتبر ۲۰۲۴ | ولادیمیر پوتین | کازان |
Brazil, President برزیل لوئیس ایناسیو لولا دا سیلوا، رئیس‌جمهور
Russia, President روسیه ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور
India, President هند نارندرا مودی، نخست‌وزیر
China, President چین شی جین پینگ، رئیس‌جمهور
آفریقای جنوبی سیریل رامافوزا، رئیس‌جمهور
Egypt, President مصر عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور
Ethiopia, President اتیوپی آبی احمد، نخست‌وزیر
Iran, President ایران سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور
SaudiArabia, President عربستان سعودی سلمان بن عبدالعزیز آل سعود، پادشاه
UAE, President امارات متحده عربی محمد بن زاید آل نهیان، رئیس
اعضا | رهبر | وزیر دارایی | رئیس بانک مرکزی | (۲۰۲۱) تولید ناخالص داخلی درهر بخش (اسمی·برابری قدرت خرید) دلار آمریکا | ۲۰۲۱ شاخص توسعه انسانی | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
رئیس‌جمهور | ولادیمیر پوتین | وزیر دارایی | آنتون سیلوانوف | سرگی ایگناتیف | ۱۴٬۴۰۳ | ۳۴٬۸۳۷ | ۰٫۸۲۲ | |
رئیس‌جمهور | شی جین پینگ | وزیر دارایی | لیو کون | ژو زیائوچوآن | ۱۳٬۷۲۱ | ۲۳٬۳۸۲ | ۰٫۷۶۸ | |
رئیس‌جمهور | لولا داسیلوا | وزیر دارایی | فرناندو حداد | ایلان گلدفاجن | ۹٬۶۷۳ | ۱۸٬۶۸۶ | ۰٫۷۵۴ | |
نخست‌وزیر | نارندرا مودی | وزیر دارایی | نیرمالا سیتارامان | داووری سوبارو | ۳٬۷۳۶ | ۱۳٬۰۳۳ | ۰٫۶۳۳ | |
رئیس‌جمهور | سیریل رامافوسا | وزیر دارایی | انوک گودونگوانا | ژیل مارکوس | ۶٬۴۸۵ | ۱۶٬۰۹۱ | ۰٫۷۱۳ | |
به واسطه ظرفیت موجود در این گروه و همچنین ترس کشورهای مستقل از تحریم‌های دلاری آمریکا، تعداد زیادی از کشورهای مستقل نیز خواستار عضویت در این گروه می‌باشند که در مجموع شانزده کشور را تشکیل می‌دهند.
شش کشور فهرست زیر قرار است در سال ۲۰۲۴ به آن ملحق شوند:
آرژانتین آرژانتین
اتیوپی اتیوپی
امارات متحده عربی امارات متحده عربی
ایران ایران
عربستان سعودی عربستان سعودی
مصر مصر
کشورهای متقاضی عضویت
۱۶ کشور زیر به‌طور رسمی درخواست عضویت در بریکس را ثبت کرده‌اند:
الجزایر (ثبت درخواست در ۲۰۲۲)
اندونزی
بحرین
بلاروس (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
بنگلادش (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
بولیوی (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
تایلند
سنگال (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
فلسطین (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
قزاقستان (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
کوبا (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
کویت (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
نیجریه (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
هندوراس (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
ونزوئلا (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
ویتنام (ثبت درخواست در ۲۰۲۳)
از کشورهای زیر به عنوان علاقه مندان احتمالی عضویت در بریکس نام برده می‌شود:
افغانستان
آنگولا
کومور
جمهوری دموکراتیک کنگو
گابن
گینه بیسائو
نیکاراگوئه
پاکستان
سودان
سوریه
تونس
اوگاندا
زیمبابوه
بانک توسعه جدید در شانگهای قرار دارد.هم‌اکنون ساختار مالی بریکس دارای دو بخش است: «بانک توسعهٔ جدید» (NDB)، که آن را با عنوان «بانک توسعهٔ بریکس» هم می‌شناسند و «قرارداد اندوختهٔ احتیاطی» (CRA). هر دو بخش در سال ۲۰۱۴ در قالب معاهده امضا شده و از ۲۰۱۵ عملیاتی شدند.
بانک توسعهٔ جدید یک بانک توسعهٔ چندملیتی است که توسط کشورهای عضو بریکس مدیریت می‌شود. تمرکز اصلی این بانک در بخش وام، تأمین مالی طرح‌های زیربنایی است و در این بخش سالانه تا سقف ۳۴ میلیارد دلار مجوز کلی تأمین مالی دارد. آفریقای جنوبی نمایندگی آفریقایی این بانک را تحت عنوان «مرکز منطقهٔ آفریقای بانک جدید توسعه» بر عهده دارد. این بانک با سرمایهٔ اولیهٔ ۵۰ میلیارد دلار تأسیس شد که قرار بود در طول زمان تا ۱۰۰ میلیارد دلار افزایش یابد. هر کدام از پنج کشور مؤسس موظف به تأمین ۱۰ میلیارد دلار برای تأسیس بانک بودند. در سال ۲۰۲۰ این بانک ۵۳ طرح به ارزش تقریبی ۱۵ میلیارد دلار را در دست بررسی داشت.
در سپتامبر ۲۰۲۱، اروگوئه، امارات متحده عربی، بنگلادش و مصر به عنوان اعضای جدید بانک توسعه جدید بریکس پذیرفته شدند.
قرارداد اندوختهٔ احتیاطی (Contingent Reserve Arrangement یا CRA)، چارچوبی است که اعضای بریکس برای حفاظت از خود در برابر فشارهای نقدینگی جهانی اتخاذ کرده‌اند. این حفاظت در کنار سایر کارکردها شامل فشارهای ارزی هم می‌شود که از طرف دیگر بخش‌های اقتصاد جهان بر پول ملی کشورهای عضو وارد می‌گردد. مطالعات نشان داده اقتصادهای نوظهور که دست به آزادسازی سریع اقتصادی زده‌اند دچار نوسانات فزاینده‌ای شده‌اند که در نهایت محیط اقتصاد کلان آن‌ها را نامطمئن ساخته‌است. ناظران، این چارچوب احتیاطی را عموماً رقیب صندوق بین‌المللی پول (IMF) می‌دانند و آن را در کنار بانک توسعهٔ جدید بریکس (NDB) به عنوان نماد افزایش همکاری‌های جنوب با جنوب در نظر می‌گیرند. این چارچوب در سال ۲۰۱۵ توسط کشورهای عضو بریکس تأسیس شد. شالودهٔ حقوقی آن در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۴ تحت عنوان معاهدهٔ تشکیل یک قرارداد اندوختهٔ احتیاطی برای بریکس در شهر فورتالزای برزیل، به امضای کشورهای عضو رسید. جلسات افتتاحیهٔ شورای حکام و کمیتهٔ دایمی این قرارداد در ۴ سپتامبر ۲۰۱۵ در آنکارا (ترکیه) برگزار شد. این جلسات پس از تصویب تمام کشورهای عضو شروع به کار کرد که اعلامیهٔ آن‌ها در هفتمین اجلاس بریکس در ژوئیه ۲۰۱۵ منتشر شده بود.
در نشست سال ۲۰۱۵ بریکس در روسیه، وزرای کشورهای بریکس یک رشته رایزنی برای ایجاد نظام پرداختی که بتواند جایگزین سامانهٔ سوئیفت (جامعهٔ جهانی ارتباطات مالی بین بانکی) شود آغاز کردند. در همان زمان سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه در مصاحبه‌ای گفت: «وزرای دارایی و مدیران بانک‌های مرکزی کشورهای عضو بریکس در حال مذاکره… برای راه‌اندازی نظام‌های پرداخت مستقل و حرکت به سمت تسویه حساب با ارزهای ملی خودشان هستند. سوئیفت یا هر چیز دیگری که باشد، به هر حال یک سیستم پرداخت چندجانبه جهانی که استقلال بیشتری را برای کشورها فراهم کند، تضمینی قطعی برای بریکس خواهد بود.»
همچنین بانک مرکزی روسیه (CBR) رایزنی‌هایی را با کشورهای بریکس برای ایجاد نظام پرداختی که جایگزینی برای نظام سوئیفت باشد را آغاز کرد. مزایای اصلی که مورد توجه هستند، پشتیبان‌گیری و جایگزینی در صورت بروز اختلال در نظام سوئیفت بود. قائم مقام بانک مرکزی روسیه، اولگا اسکوروبوگاتووا، در مصاحبه ای اظهار داشت: «تنها موضوعی که ممکن است برای همه ما در بریکس جالب باشد، بررسی و گفتگو در مورد امکان راه‌اندازی سیستمی است که بتوانند به عنوان یک پشتیبان برای اعضای بریکس عمل کند.»
چین نیز اقدام به توسعهٔ نظام پرداخت جایگزین سوئیفت برای خود کرده‌است. این نظام یک سیستم پرداخت بین بانکی و بین مرزی (CIPS) است که به مؤسسات مالی در سراسر جهان امکان می‌دهد اطلاعات مربوط به تراکنش‌های مالی را به صورت ایمن، استاندارد و قابل اعتماد ارسال و دریافت کنند. هند نیز دارای سیستمی به نام نظام پیام‌رسانی ساختاریافته مالی (SFMS) برای خود است. روسیه دارای سیستم انتقال پیام‌های مالی (SPFS) و برزیل دارای سیستم (Pix) است.
قرار بود کشورهای عضو بریکس در اجلاس ۲۰۲۳ در آفریقای جنوبی پیرامون امکان ایجاد یک ارز مشترک یا چیزی مشابه آن بحث کنند. به گفته میکاتکیسو کوبایی، کارشناس بریکس، مزایایی چون منصفانه‌تر شدن و آسان‌تر شدن تجارت خارجی و همچنین کاهش عمده در هزینهٔ معاملات می‌تواند از جمله دلایل تشکیل یک اتحادیهٔ ارزی باشند. جوزف سالیوان، مشاور ارشد سابق کاخ سفید، در مجلهٔ آمریکایی فارین پالیسی نوشت: «ارز مشترک بریکس چیز متفاوتی خواهد بود.» چون همگی کشورهای عضو آن از رقبای نظام بین‌المللی هستند که غرب رهبری آن را بر عهده دارد. «در حال حاضر وزن این کشورها از نظر شاخص تولید ناخالص داخلی، نه تنها مجموعاً بر هژمون حاکم، یعنی ایالات متحده، بلکه بر کل کشورهای گروه هفت در کنار هم برتری دارد.» از نظر سالیوان، بریکس امکان دستیابی به سطحی از خودکفایی در تجارت بین‌الملل را دارد که دیگر اتحادیه‌های پولی مثل منطقه یورو آرزوی آن را داشتند. دلیل این مسئله تنوع جغرافیایی کشورهای عضو است که امکان تولید کالاها و خدمات متنوع‌تری را در اختیار می‌گذارد.
