ایل طولابی

واژه «طولابی» ترجمه اشتباه واژه «تیلآو» است که در زبان ترکی به معنی بزرگ، بهادر و حاکم است. وجه تسمیه نام طولابی گرفته از لقب تیلاو است که توسط شاه عباس اول صفوی به میر ناصر داده شد به معنی امیر و پادشاه و از ان پس این طایفه به این نام معروف شدند و معنا کردن این نام به زبان لری یا کردی می‌تواند کار اشتباهی باشد ناگفته نماند که در گویش محلی هنوز هم به جای واژه طولابی از واژه تیلاوی استفاده می‌شود.

واژه 《تیلاوی 》از ریشه تیلاو " به معنای بزرگ ، دلیر ،حاکم و بهادر است که اصل آن ترکی و در فرهنگ لغات ترکی به آن اشاره شده است [۱]، که در برگردان به اشتباه به صورت «طولابی» به فارسی ترجمه و ذکر شده ، متشکل از دو واژه طول و آب (طول+آب) است که این اشتباه را در میان مورخان و مردم ایجاد کرده است که این طایفه پس از ورود به پشتکوه "استان ایلام کنونی" در کنار "رودخانه سیمره " ساکن شده و به همین دلیل به طولابی‌ معروف شدند. معنا کردن واژه طولابی به معنای طول آب یا مسیر آب به هیچ وجه درست نمی باشد، چون هیچ لر زبانی مسیر آب را طول آب نمی‌گوید؛ در زبان لری طول یا مسیر یا امتداد را «تین» می‌گویند، به عنوان مثال " تین آو " یعنی طول آب یا " تین جده " یعنی طول یا مسیر جاده؛ اگر ریشه کلمه طولابی را هم تیلاوی (تیل+آو) بدانیم باز هم " تیل "معنای طول نمی‌دهد بلکه به معنای نهال درخت می‌باشد. و با توجه به اینکه طولابی ها ابتدا در ایلام ساکن بوده اند این معانی که در لرستان به کار میروند غلط و اشتباه مینماید ، به هر حال وجه تسمیه نام طولابی حاصل ترجمه اشتباه نام این طایفه یعنی تیلاوی به فارسی میباشد ، تیلاو به معنای دلیر، حاکم و بهادر است که اصل آن ترکی و در فرهنگ لغات ترکی به آن اشاره شده است . بعد از دلاوری های " میرناصر " فرزند" میرجنت " در جنگ چالدران به ایشان لقب " تیلاو " و" بهادر " داده شد که بعدها فرزندان ایشان به تیلاوی مشهور شدند. پس تیلاوی لقبی است که دربار صفوی به جد بزرگ این طایفه داده است و این با توجه به ترک زبان بودن پادشاهان صفوی بوده است.

واژه «نوکرامرا» یا «نوکرمرا» نام یکی از تیره های بزرگ ایل طولابی است که طولابی‌های خوزستان و ساکنان باباعباس در نزدیکی خرم آباد بیشتر با این نام شناخته شده هستند. در اوایل حکومت قاجار با شکل گرفتن ادارات و بخش‌های نظامی که هر کدام دارای اسامی مختلفی شدند و چون طولابی‌ها از ابتدا مردمانی لایق و قدرتمندی بودند، به صورت نظامی در اختیار حکومت قاجار درآمدند. بخش بزرگی از ایل طولابی به ریاست عالیجاه کربلایی طولابی فرزند میرناصر دوم درآمد؛ مدتی بعد ایشان لقب عالیجاه کربلایی نوکرامرا خطاب شدند. در زمان قاجار نیروهای نظامی و دیوانی رو نوکرمرا میگفتند که در واقع کارمند دولت بودند که شغل ایشان ساپورت شاه قاجار و انجام ماموریت در مناطق مختلف ایران بوده و طبق اسناد، رشیدترین و چریکی‌ترین نیرهای دولت قاجار بودند.

در منابع گوناگون ذکر شده‌است طولابی‌ها از نسل میرجنت هستند که فرزند میرقیصر خانه نیدل است. ایرج ملکی در کتاب «مشاهیر لر»، صفحه ۴۹ آورده‌است: «میر قیصر خامه بیدل همان جد غنضفری و طولابی‌هاست.»

میرقیصر خامه بیدل فرزند علی خان بوده و علی خان نیز فرزند ارشد میرمحمدی (بیست و چهارمین اتابک لر) بوده‌است. اتابکان لر (اجداد طولابی ها) نیز از طایفه تاریخی چنگری یا جنگروی بودند.

ساکی از نویسندگان و مورخان مشهور لرستان در صفحه ۱۹۳ کتاب «جغرافيای تاريخی و تاريخ لرستان» می‌نویسد:

«ساكنين منطقه چگنی: ميرزاوند، شاه‌كرمی، بداق و سبزوار بوده‌اند ... طولابی‌ها و شيراوندها بعدها به اين ناحيه آمده‌اند. طايفه طولابی از نسل ميرناصر پسر ميرجنت بوده‌اند و از حدود بين‌النهرين به اين سرزمين كوچ كرده‌اند و دربار صفويه، ميرناصر را با سمت رياست، روانه چگنی ساخته است. اينان در سماق سكونت اختيار كرده‌اند. هر چند اين مطلب متكی بر اسناد تاريخی نبوده و در صحت مطالب آن ترديد هست، ولی با توجه به مطالب تواريخ گزيده و شرفنامه درباره طوايفی كه در لرستان زندگي كرده و آنها را در كتب تاريخی و جغرافيا ذكر كرده‌اند، تيره توابی مذكور در شرفنامه و گزيده با نام طولابی‌ها منطبق است ولي آن‌چه برای نگارنده(ساكی) مسلم است، ميرجنت نيز چون ميرقيصر(جد غضنفری‌ها) از نزديكان اتابكان لر بوده است.»

علی محمد ساكی در صفحه ۳۵۱ همين كتاب، شجره‌نامه [يك شاخه از] طولابی‌ها را آورده و در صفحه بعد از آن نوشته است: «طولابی‌‌ها كه در جغرافيای بخش چگنی نيز در مورد آن‌ها توضيحاتی داده شد، از اعقاب ميرجنت و با تيره غضنفری(ساكن در كوهدشت) از يک نژادند.»

تبعید به بین‌النهرین

پس از منقرض کردن سلسله اتابکان لر کوچک توسط شاه عباس صفوی، شاه عباس پس از مدتی مجدداً با بازماندگان اتابکان به فرماندهی میرقیصرخان نیدل که قصد تشکیل دوباره حکومت اتابکان لر را داشت وارد نبرد می‌شود و او را به قتل می‌رساند و فرزندان و نزدیکان ایشان را به بین‌النهرین تبعید می‌کند.

بازگشت به لرستان

بعدها دربار صفوی، میرناصر را به اصفهان فرا می‌خواند و پس از مدتی ایشان را به ریاست ایل چگنی به مرکزیت سماق منصوب می‌کند. همچنان که در در کتاب «جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان» به عنوان معتبرترین کتاب تاریخ استان لرستان و استان‌های همجوار مانند ایلام نوشته مرحوم علی محمد ساکی که آن را در سال ۱۳۴۳ منتشر نمود در صفحه ۱۹۳ آورده‌است:: «ساکنین منطقه چگنی: میرزاوند، شاه‌کرمی، بداق و سبزوار بوده‌اند … طولابی‌ها و شیراوندها بعدها به این ناحیه آمده‌اند. طایفه طولابی از نسل میرناصر پسر میرجنت بوده‌اند و از حدود بین‌النهرین (میانرودان) به این سرزمین کوچ کرده‌اند و دربار صفویه؛ میرناصر را با سمت ریاست، روانه چگنی ساخته‌است. اینان در سماق سکونت اختیار کرده‌اند. هر چند این مطلب متکی بر اسناد تاریخی نبوده و در صحت مطالب آن تردید هست، ولی با توجه به مطالب تاریخ گزیده و تاریخ شرفنامه دربارهٔ طوایفی که در لرستان زندگی کرده و آنها را در کتب تاریخی و جغرافیا ذکر کرده‌اند، تیره توابی مذکور در شرفنامه و تاریخ گزیده با نام طولابی‌ها منطبق است.»

داستان جدایی طولابی‌های روستای پاعلم از طولابی‌های شهرک بابا عباس (به نقل از یکی از بزرگان طایفه):

اواخر دوره قاجار شخص رحم خدا طولابی همراه شش فرزند خود (عبدالله، جان میرزا، محمد میرزا، محمدرضا، امیر و غلام) به علت نزاع طایفه ای مجبور به ترک محل زندگی خود یعنی شهرک باباعباس می‌شود و به سمت جنوب یعنی دشت کرگاه و اطراف روستای دارایی کنونی که ایل بهاروند تابستان‌ها در آن ساکن می‌شدند مهاجرت می‌نماید. هر کدام از فرزندان او چند ماه تابستان را در میان مردمان بهاروند به گذران زندگی عشایری مشغول می‌شود پاییز که فرا می‌رسد همراه با ایل بهاروند به سمت محل قشلاق ایل یعنی جلگه‌های شمال خوزستان حرکت می‌کنند و در محل کوهپایه شمال قلعه رزه ساکن می‌شوند. پس از مدتی اتراق در آنجا روزی جانمیرزا چهارپایان خود را به کوه می‌برد که دزدان مسلح به او حمله‌ور می‌شوند و چندین اسب و قاطر از او به غارت می‌برند؛ خبر این حادثه فوراً در میان ایل می‌پیچد. به دنبال این ماجرا برادر وی یعنی محمد میرزا که فردی شجاع و دلیر بود همراه با یکی از مردان ایل بهاروند به تعقیب دزدان می‌پردازد. هنگامی که از گردنه کوه بالا می‌روند و به دزدها می‌رسند، در این هنگام ناگهان تیری در می‌شود و محمد میرزا بر اثر ضربت تیر کشته می‌شود. شایعاتی در میان طایفه با این مضمون که مرد بهاروند همراه محمد میرزا به صورت سهوی محمد میرزا طولابی را کشته‌است پخش می‌گردد. برخی نیز قاتل وی را دزدان معرفی کردند. به هر حال این شایعه باعث شد تا مردمان طولابی که میهمانان ایل بهاروند بودند ایل بهاروند را ترک کنند. اما بزرگان ایل بهاروند با پادرمیانی باعث شدند دو برادر از این شش برادر طولابی یعنی امیر و غلام که دامادهای ایل بهاروند بودند دوباره در میان آنها ساکن شوند وبه قشلاق و ییلاق و امرار و معاش در میان ایل بهاروند ادامه دهند. دو برادر دیگر یعنی جان میرزا و محمدرضا به همراه مال و عیال و چهارپایان و گوسفندان خود از قلعه رزه به سمت کبیرکوه مهاجرت کردند و در میان ایل نظرعلیوند ساکن شدند و تا هنگامی که جاده ترانزیتی شمال جنوب از محل کنونی روستای پاعلم گذشت، مردمان طایفه نظرعلیوند از کوهپایه کبیرکوه (زندگی به صورت عشایری) به کنار عَلَم امامزاده شاه احمد رفتند و شروع به ساختن خانه کردند، یکجانشین شدند و روستای پاعلم را احداث نمودند. این دو برادر طولابی (جانمیرزا طولابی پدر حاج بزرگ و حاج صید عیسی طولابی و محمد رضا طولابی پدر حسینعلی طولابی) تاکنون در میان مردمان این روستا به زندگی خود ادامه دادند و فرزندان آنها نیز در آنجا به سر بردند. برادر بزرگتر آنها یعنی عبدالله از همان ابتدا در خرم‌آباد ماند و نوادگان او هم‌اکنون در محله قاضی آباد خرم‌آباد ساکن اند. نوادگان امیر و غلام در روستای دارایی، نوادگان محمدرضا در شهر اندیمشک و نوادگان محمد میرزا در روستای ده محسن ساکن هستند. همچنین نوادگان جان میرزا نیز در محله‌های گلدشت خرم‌آباد ساکن اند.

کوچ طولابی‌ها به مناطق دیگر

در طول زمان پیدایش طولابی‌ها همواره بخش‌هایی از ایشان به مناطق دیگر کوچ کرده‌اند. مانند مهاجرت احمدخان فرزند میرناصر دوم به کرمانشاه، مهاجرت مهدی‌خان و هادی‌خان از نوادگان طهماسب به کشور عراق، مهاجرت اسماعیل خان فرزند حسین خان به پشتکوه و… که باعث پراکندگی این ایل در کشورهای ایران و عراق شده‌است.

درگیری طولابی‌ها با والی

• سال ۱۲۹۸ خورشیدی زمانی که خان بابا خان و رستم خان برای بار دوم خاک ایران را ترک کرده و به عثمانی رفته بودند، روزی تعدادی از والی زاده‌ها به همراه حاج سیف‌الله خان برای شرکت در مراسم ختم حاج شمس‌الله پدر حاج مرتضی زریان و برادر حاج اسدالله زمان‌پور که از طولابی‌ها بودند عازم درب‌دلاکان می‌شوند. در این هنگام کربلایی محمدخان طولابی و حاج اسحاق طولابی جلوی دکان آقا رضا قاضی در نزدیکی منزل مرحوم حاج شمس‌الله نشسته‌اند.
• والی‌زاده‌ها هنگام عبور با تندی نگاهی به آن دو نفر می‌کنند، لذا آقا رضا قاضی که این صحنه را می‌بیند به محمدخان و اسحاق طولابی می‌گوید که بهتر است به منزل مراجعت کنید. آن‌ها پاسخ می‌دهند که اگر اکنون برویم، فکر می‌کنند از آن‌ها ترسیده‌ایم و همان‌جا می‌مانند. والی‌زاده‌ها هنگام مراجعت از مجلس ختم به حاج سیف‌الله‌خان که مردی خیراندیش بود می‌گویند: این دو نفر قصد تیراندازی به ما را دارند. وی این ادعا را رد کرده و آن‌ها را به حفظ آرامش دعوت می‌کند، اما یکی از والی‌زاده‌ها بدون اجازه از حاج سیف‌الله‌خان، با هفت‌تیر کمری شروع به تیراندازی به سوی محمدخان و اسحاق طولابی می‌کند که بر اثر این تیراندازی، ۳ گلوله به اسحاق (پدر امان‌الله و سردار طولابیان) اصابت می‌نماید. اسحاق و محمدخان خود را به درون کوچه جنب مغازه پرتاب کرده و دور می‌شوند.

اسحاق اگر چه ۳ تیر از ناحیه شکم و پهلو خورده بود، اما به دلیل بستن شال کمری بزرگ، از مرگ حتمی نجات می‌یابد و توسط حاج درویش یکی از طبیبان محلی مداوا می‌شود.

حاج سیف‌الله‌خان والی‌زاده به منظور جلوگیری از ادامهٔ منازعه به وسیلهٔ کربلایی فرهاد صارمی برای طولابی‌ها پیغام می‌فرستد که برای عیادت از اسحاق به منزل وی خواهد رفت و نهار نیز مهمان وی می‌شود. به این ترتیب موفق می‌شود تا حد زیادی از شدت اختلاف بین دو خاندان بکاهد.

با منقرض شدن حکومت اتابکان لُر و کشته شدن میرشاهوردی خان آخرین اتابک لُر و برادرزاده‌اش میرقیصر هزاراسپی فرمانده سپاه لرستان و برچیده شدن اخلاف اتابکان لُر و دستگاه حکومت ۵۰۰ ساله، بازماندگان آنها از دیار باباعباس خرم آباد به بین النهرین خانقین عراق تبعید شدند و مدت ۱۰ سال آنجا ماندند. بعدتر اما به واسطه اینکه اتابکان لُر رابطه خویشاوندی با صفویان داشتند و عمه آنها همسر شاه عباس صفوی بود و همچنین دخترعموی شاه عباس هم همسر شاهوردی خان بود بعد از مدتی تبعید به اصفهان فراخوانده شدند و از آنها دلجویی شد و اولاد میرجنت و میرغضنفر مورد عنایت شاهانه قرار گرفتند و شاه عباس اخلاف میرجنت را لقب "تیلاو" به معنای بهادر و امیر داد و به سمت ریاست بر ایل چگنی روانه لرستان نمود و میرغضنفر را به سمت ریاست روانه طرهان کرد فرزندان این دوبرادر میرجنت و میرغضنفر سالها در کنار هم حکمرانی نمودند. در اوایل حکومت قاجار فرزندان میرغضنفر و میرجنت فوج امرائی را تشکیل دادند و تمام طوایف منطقه طرهان و سلسله، دلفان، چگنی و رومشگان در این فوج مشغول به خدمت شدند و همواره فرماندهی این فوج در دست غضنفری‌ها و طولابی‌ها بود تا اینکه باقرخان طولابی ادعای ریاست بر کل فوج را نمود و اختلاف بین باقرخان و فتح الله به علت هم درجه بودن به دولت مرکزی رسید و حتی تمام سران ایلات لرستان وساطت نمودند و دوستی بین این دو عموزاده میسر نشد؛ نهایتا باقرخان با شرفیاب شدن نزد ناصرالدین شاه قاجار مورد عنایت شاه قرار گرفت و با دریافت خلعت و درجه قلعه بیگی لرستان شد و حکم مستقل شدن فوج طولابی را گرفت و به محض ورود به لرستان طولابی ها را از غضنفری‌ها جدا کرد و در منطقه باباعباس مستقر نمود و ریاست بر ایل چگنی و دژبانی و نظم و امنیت خرم آباد در دست بالانچی‌های طولابی بود و بادرجات سرهنگ، یاور، سلطان، نایب و وکیل خدمت کردند.

در کتاب «تاریخ ایلات و طوایف لرستان» نوشته محمدرضا والی زاده معجزی درمورد فوج طولابی ها چنین آمده است:

«طولابی ها از نسل میرناصر به بعد، همواره در استخدام دوت بوده و با حکام لرستان کار میکرده اند و از تاریخی که فوج امرائی در طرهان تاسیس شده، خوانین طولابی در این فوج با مناصب یاوری، سلطانی، نایبی، فرماندهی و ریاست سربازان طولابی را به عهده داشته و در قسمت اجرائیات با حکام وقت همکاری میکرده‌اند. گاهی هم مامورین اعزامی مرکز را که به امر سلاطین قاجاریه، برای کارهای عمرانی یا دیوانی به خوزستان یا نقاط دیگر می رفته‌اند، تا مقصد بدرقه میکردند و یا اینکه به شهرستان‌های دیگری اعزام می شده‌اند که در معضلات امور به حکام کمک نمایند؛ چنانکه در زمان ناصرالدین شاه، در حکومت احتشام الدوله، یاور باقرخان طولابی با یک دسته سرباز، مامور کمک در ساختمان سدناصری (حویزه) می شود.»

میرناصر فرزند میرجنت دارای چهار فرزند به نام های: طهماس، کربلایی، احمد و کلبعلی میباشد که فرزندان و نوادگان کربلایی سران و خوانین تیلاوی ( طولابی) را تشکیل می‌دهند. ،

کربلایی فرزند میرناصر چهار فرزند پسر به نام های تیمورخان، باقرخان، جافرخان و ناصر خان داشت که شاخه خوانین تیلاوی (طولابی) را تشکیل می‌دهند،

فرزندان تیمورخان:

تیمورخان دو فرزند بنام های نامدارخان و رضاقلی خان داشت .

فرزندان نامدارخان : رستم خان بهادر ، خان باباخان و ملکعلی

فرزندان رضاقلی خان یاور: محمدخان و داراب خان

فرزندان رستم خان به تیموری طولابی فرزندان محمدخان ، خان باباخان و داراب خان به بهادری طولابی شهرت دارند.

فرزندان باقرخان:

باقرخان یک فرزند بنام حیدرخان داشت .

فرزند حیدر خان: محمدرحیم خان

فرزندان باقرخان خان به باقری طولابی شهرت دارند.

فرزندان جافرخان:

جافرخان دو فرزند به نام های نصراله خان و فتح اله خان داشت .

فرزند نصراله خان: اسحق و فرزند فتح اله خان : محمدیوسف

فرزندان ناصرخان:

هادی خان، اسدخان ، رحمان خان

■ خوانین طولابی‌

▪︎خانواده‌های باقری طولابی، تیموری طولابی، بهادری طولابی ، زرین قدم ، طولابی بهادری ساکنان خرم آباد و چگنی هستند.

■ تشمال های طولابی

▪︎میرناصری که از شاخه میرناصر دوم فرزند میراحمد و ساکن ایلام هستند .

• سایر خانواده های معتبر طایفه طولابی
  • خانواده‌های طولابی، دارابی، دباغ، تیلاوی، بهادری، سام نژاد، سلاطی (ساکن باباعباس)، احمدی، حیاتی، کاویانی، قوامی و پیروزنژاد که از شاخه علی‌محمدخان معروف به پیروز هستند.
  • خانواده‌های طولابی، عزتی، توحیدی، کریم زاده، احمدی و سعیدی از شاخه کایدوند و خانواده‌های زمانی، زریان، سبزی پور، طلایی،طولابی، ابراهیمی طولابی،ابراهیمیان، فیضیان، مقدم، فرهمند، فیروزی و کاشف که از شاخه ابراهیم خانی یا اورام خانی هستند

تیره میرناصری ساکن ایلام

تیره میرناصری تیره ای از ایل طولابی می‌باشد که در روستای طولاب ایلام در بخش سیوان سکونت دارند. میرناصری‌ها از نواده‌های اسماعیل خان بزرگ ایل طولابی از اعقاب حسین خان هستند. علاوه بر میرناصری‌ها که تشمال طولابی‌های ایلام هستند، دیگر تیره‌های این روستا سارا، اورگه، کل کل و سارگه هستند.

• کرد
• لر
• لک
• اتابکان لر کوچک
• جنگروی