ایزدبانو

فرهنگ‌های ساکن فلات ایران از دوران نوسنگی تا پایان دوره ساسانی به گونه‌های متفاوتی ایزدبانوان را ستوده و برای بر سر مهر نگاه‌داشتنشان نیایشگاه و تندیس ساخته‌اند. از مهم‌ترین ایزدبانوان باستانی ایران که در نوشتارهای اوستایی و پهلوی به آن‌ها اشاره شده می‌توان این چند نمونه را نام برد:

• آناهیتا: یا اردوی سورا آناهیتا (آب‌های نیرومند بی‌آلایش)، در یشت ویژه خود در اوستا به نام آبان یشت، سرچشمه همه آب‌های روی زمین نامیده شده. او منبع همه باروری‌هاست؛ نطفه همه نران و رحم همه مادگان و شیر را در پستان مادران پاک می‌گرداند. او سرچشمه دریای کیهانی است. در متون گوناگون، آناهیتا نیرومند و درخشان، بلندبالا و زیبا، پاک و آزاده توصیف شده‌است.
• دَاِنا: دین (دئنا) ایزدبانوی وجدان و خواهر اشی است. او بر چینود به چشم نیکان می‌آید و نیز ایزدبانوی راه و سفر است.
• سپنتَ آرمَییتی: یا سپندارمذ، یکی از هفت امشاسپند و ایزدبانوی نگاهبان زمین و زنان پارسا است که آلوده کنندگان زمین، دزدان و ستمکاران را گزند می‌رساند. نام او بر ماه دوازدهم سال و روز پنجم هر ماه نهاده شده.
• اَمِرتات: یا امرداد، یکی از هفت امشاسپند و ایزدبانوی نگاهبان گیاهان و بی مرگی است که بیدادگران نسبت به گیاهان را کیفر می‌دهد.
• اشی: ارت یا اشی وهی (اشی خوب)، که یشت هفدهم اوستا به او نیاز شده خدای مادینه باروری است که جوانان آماده زناشویی را یاری می‌کند. جانوران نیز در هنگام جفت یابی در پناه او هستند. او به زنان زیبایی می‌بخشد، بخت و توانگری می‌دهد و در خانه برکت پدید می‌آورد.
• چیستا: ایزد بانوی دانش و فرزانگی است.
• گئوش اوروَن: یا دُرُواسپ، ایزدبانوی نگهبان چهارپایان مفید است که تخمه آنان را از ماه می‌گیرد و به زمین می‌فرستد.
• اشتاد: نماد زنانه دادگری است که به همراه زامیاد روان مردگان را در ترازو می‌نهند.