او-بوت
او-بوت (به آلمانی: U-Boot [ˈu:bo:t] (
شنیدن)) مخفف اصطلاح آلمانی Unterseeboot به معنای «قایق زیر آبی» است. در حالیکه در زبان آلمانی این اصطلاح به شکل عمومی برای هر نوع زیردریایی به کار میرود، در خارج از آلمان به شکل اختصاصی برای اشاره به زیردریاییهای آلمانی دوره جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم استفاده میشود.
در طول دو جنگ جهانی، در اثر ضعف ناوگان سطحی آلمان در مقابل دشمنان، از این زیردریاییها که سلاحهای توانمندی علیه شناورهای دشمن بودند، بیشتر در نقش حمله به مسیرهای تجارت دریایی استفاده شد تا یک محاصره دریایی علیه کشتیرانی دشمن اعمال کنند. در طول این دو جنگ نزدیک به ۸۰۰۰ کشتی تجاری و جنگی توسط او-بوتها غرق شدند. به هر صورت با صورت گرفتن تمهیدات متقابل توسط دشمنان هدف نهایی او-بوتها محقق نشد و مجموعاً ۹۶۲ او-بوت از بین رفت که به مرگ بیش از ۳۳ هزار تن از خدمه آنها انجامید.
او-بوتهای اولیه
با پدیداری این شناورها در سده نوزدهم و ارتقای تدریجی آنها امپراتوری آلمان همانند سایر قدرتهای برتر دریایی جهان در ابتدا علاقهای به سرمایهگزاری در زمینه زیردریاییها نداشت. به هر صورت مهندسان آلمانی کار بر روی این گونه را ادامه دادند و نخستین زیردریایی با موتور دیزل را ابداع نمودند. در این حال فرماندهی عالی نیروی دریایی امپراتوری آلمان به دنبال ساخت کشتیهای جنگی بزرگ بود و تمایلی به این گونه جدید با قابلیتهای آزمایشی و بهاثباتنرسیده نداشت. از این جهت صنعت آلمان رو به صادرات فناوری زیردریاییهای خود به سایر کشورها از جمله امپراتوری روسیه آورد. با فشار وارد آمده از طرف ستاد کل نیروی دریایی، فرماندهی عالی در نهایت سفارش ساخت یک زیردریایی را به شرکت کروپ صادر کرد. این شناور نزد آلمانیها «اونترزیبوت» (Unterseeboot) یا به اختصار «او-بوت» به معنای «قایق زیردریایی» نام گرفت. نمونه اولیهای که به نیروی دریایی ارائه گردید بزرگتر و بهتر از نمونههای پیشین بود. این مدل «او-۱» نامیده شد. هنگامی که این او-بوت ماه دسامبر سال ۱۹۰۶ وارد خدمت شد امپراتوری آلمان را به آخرین قدرت دریایی که قدم در این عرصه نهاده بدل ساخت. در رقابت با سایر کشورها در چند سال آینده آلمانیها با سردمداری کروپ طرحهای متعددی برای او-بوتهایی با اندازه بزرگتر، برد بلندتر، سرعت بیشتر و تسلیحاتی بهتر ارائه کردند. به هر صورت در مواجهه با مشکلات متعدد و پشتیبانی ضعیف فرماندهی عالی، نیروی او-بوتهای آلمان با سرعت اندکی پیش میرفت. بین سالهای ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۰ نیروی دریایی امپراتوری آلمان سفارش ساخت چهارده او-بوت را صادر کرد. این او-بوتها به هسته نیروی در حال تشکیل او-بوت آلمان بدل گشتند. این او-بوتها از پارافین که امنتر از بنزین بود و بهرهوری بیشتری از موتور بخار داشت، به عنوان سوخت استفاده میکردند. به هر حال این نوع سوخت نیز مشکلات خود از جمله تولید دود سفید رنگ غلیظ که از چندین کیلومتری قابل مشاهده بود، را داشت. آلمان از سال ۱۹۱۰ بر تولید او-بوت با موتور دیزل تمرکز کرد. بین سالهای ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۲ نیروی دریایی امپراتوری آلمان ۲۳ او-بوت دیزل-الکتریک را سفارش داد. تابستان سال ۱۹۱۴ امپراتوری آلمان با ۲۶ او-بوت فعال و ۱۵ او-بوت در حال ساخت در رده پنجم کشورهای جهان از منظر نیروی زیردریایی قرار داشت.
جنگ جهانی اول
هنگام آغاز جنگ جهانی اول در روز ۱ اوت سال ۱۹۱۴ آلمان تنها ۲۰ او-بوت آماده رزم در اختیار داشت. این مقدار تا پایان سال نخست به تنها ۲۹ او-بوت رسید. دو روز پس از اعلان جنگ بریتانیا به آلمان در روز ۴ اوت، ده او-بوت برای نخستین گشت جنگی زیردریاییها در تاریخ با مأموریت حمله به ناوگان کبیر بریتانیا، از جزیره هلگولند راهی دریا شدند. این او-بوتها تا دو روز دیگر با طی ۶۵۰ کیلومتر مسافت خود را به نزدیکی جزایر اورکنی در شمال اسکاتلند رساندند. به هر صورت این مأموریت گشت با از دست رفتن یک پنجم او-بوتها به نتیجهای نرسید. با این حال در هفتههای آتی تعداد بیشتری او-بوت به گشتزنی فرستاده شدند. روز ۵ سپتامبر اچاماس پثفایندر، ناو سبک بریتانیایی به نخستین قربانی اژدر شلیکشده از یک او-بوت بدل گشت. روز ۲۲ سپتامبر اسام او-۹ به تنهایی در عرض تنها یک ساعت موفق به غرق کردن سه ناو زرهی بریتانیایی در نزدیکی ساحل هلند شد. این حمله به تنهایی ضربه مرگبارتری به دشمن نسبت به تمام ناوگان دریاهای آزاد نیروی دریایی امپراتوری آلمان زد. چنین موفقیت بزرگی موجب بهت دشمن از قابلیت او-بوتها گردید.
دوره بین دو جنگ
پس از شکست در جنگ جهانی اول و انعقاد پیمان ورسای در سال ۱۹۱۹، آلمان متعهد شد تمامی ناوگان او-بوتهای خود را به بریتانیا تحویل بدهد و او-بوتهای درحال ساخت خود را از بین ببرد. این کشور همچنین از داشتن هر گونه زیردریایی در آینده محروم شد. پس از اجرای این پیماننامه، او-بوتهای موجود آلمان میان بریتانیا، ایالات متحده، فرانسه، ایتالیا و ژاپن تقسیم شد.
با وجود تسلیم شدن او-بوتهای آلمان، متفقین ذخایر فراوان مستندات علمی و تکنیکی صنایع ساخت زیردریایی در این کشور را نادیده گرفتند. با وجود این که تمامی اطلاعات و بایگانیهای مربوط به او-بوتها تحویل داده شد، دانش و تجربه سطح بالا در این زمینه در نزد آلمانیها باقی ماند. بدین ترتیب با وجود ممنوعیت ساخت زیردریایی، آلمان فعالانه شروع به بهرهگیری از این تجربیات در بستر اقتصادی کرد. آلمانیها طراحیهای او-بوتهای خود را به ژاپنیها به فروش رساندند و به همکاری در این رابطه با کشتیسازیهای آرژانتینی، ایتالیایی و سوئدی پرداختند. برای دور ماندن از مشکلات سیاسی حاصل از رفتار بر ضد روح پیمان ورسای، ماه ژوئیه سال ۱۹۲۲ یک شرکت پوششی بدین منظور از جانب آلمانیها در هلند تأسیس گشت. این شرکت به شکل مستقیم از کیل در آلمان هدایت میشد. شرکت مذکور با تأمین مالی مخفیانه نیروی دریایی آلمان، دو زیردریایی بر مبنای طرح او-بوت نوع UBIII نیروی دریایی امپراتوری آلمان، برای ترکیه طراحی کرد که هر دو سال ۱۹۲۷ به آب انداخته شدند. با اجرای آزمایشهایی بر روی این زیردریاییها، آلمانیها به تجربیات دستاولی در ارتباط با طراحی خود دست یافتند.
در سال ۱۹۳۲، آلمان تصمیم به اجرای یک برنامه بازسازی برای ایجاد نیروی دریایی نوین برای خود گرفت. این برنامه شامل آمادهسازی ناوگان کوچکی از هشت زیردریایی متوسط (۵۰۰ تن) میشد. این تعداد بعداً به ۱۶ زیردریایی افزایش یافت. یک سال بعد یک دانشکدهای تحت عنوان پوششی «دانشکده ضد زیردریایی» برای آموزش خدمه او-بوتها در کیل تأسیس شد.
سه زیر دریایی مینریز نیز توسط فنلاند و این بار بر اساس طرح قدیمی اما به شدت ارتقا یافته نوع UCIII، سفارش داده شد. این او-بوتها در کارخانههای کشتیسازی فنلاندی با مشارکت بالای متخصصان آلمانی تولید گردیدند. فنلاند مجدداً درخواست دو زیردریایی دیگر یکی به وزن ۱۱۵ تن و دیگری با اندازهای بزرگتر و وزن ۲۵۰ تن، ارائه نمود. تحویل آخرین زیردریایی سفارشی فنلاند که کار ساخت آن ماه مه سال ۱۹۳۳ به اتمام رسید، عامدانه تا ماه ژانویه سال ۱۹۳۶ به تأخیر انداخته شد تا از آن برای آموزش خدمه آینده او-بوتها استفاده شود.
از این زمان به بعد، آلمان شروع به طراحی زیردریایی برای نیروی دریایی خود کرد. این طراحیها با عنوان «قایق موتوری آزمایشی» شناخته میشدند. شرکت دویچهورکه در کیل جهت ساخت این قایقها برگزیده شد و مقرر گشت یک پایگاه جدید برای او-بوتها در کیل احداث گردد. مواد مورد نیاز به صورت مخفیانه در شرکت مورد نظر جمعآوری شد تا با دریافت فرمان کار ساخت آغاز شود. هزینه ساخت با احتساب هزینه آمادهسازی برای قایقهای کوچک با عنوان MVBIA، بین ۱ تا ۱٫۵ میلیون مارک و برای قایقهای بزرگ با عنوان MVBIIA بین ۴ تا ۴٫۵ میلیون مارک بود.
در همین حال آموزش نظری خدمه او-بوتهای آینده و کار توسعه مدلهای دیگر ادامه پیدا کرد. یک نسخه ارتقا یافته MVBII تحت عنوان MVBIIB با بدنه طولانیتر طراحی شد که با فراهم آوردن امکان ذخیره سوخت بیشتر مدت عملیات را افزایش میداد. با دستیابی به طراحی سوم روشن بود که دویچهورکه به تنهایی نمیتواند تعداد کافی از هر سه طراحی در زمانی مناسب برای پاسخگویی به نیازها بسازد. به همین جهت تصمیم بر این شد که هر طراحی در شرکتهای کشتیسازی مختلف دیگری ساخته شوند. دویچهورکه در کیل مسئول ساخت MVBIIA شد و دو شرکت دیگر میبایست دو مدل دیگر را میساختند. با وجود جمعآوری مواد لازم تا پاییز سال ۱۹۳۴، کار ساخت از روز نخست ماه فوریه سال ۱۹۳۵ آغاز شد.
در نهایتاً با انعقاد موافقتنامه دو جانبه در ماه ژوئن سال ۱۹۳۵، بریتانیا پذیرفت آلمان به نسبت یک سوم نیروی دریایی بریتانیا، زیر دریایی در اختیار داشته باشد. بدین ترتیب با توجه به مجموع تناژ ۵۰ هزار تنی زیردریاییهای بریتانیا، آلمان مجاز شد ناوگانی با حداکثر تناژ ۱۷۵۰۰ تن از زیردریاییها ایجاد نماید. این مقدار معادل ۲۰ او-بوت بزرگ MVBIIA و شش او-بوت کوچک MVBIA بود. به هر صورت دکترین نیروی دریایی آلمان تعداد زیادی از نوع کوچک را موثرتر از تعداد اندکی از نوع بزرگ میدید. از این رو در چارچوب محدوده تعیین شده، تصمیم به تولید ۱۰ او-بوت بزرگ و ۱۸ او-بوت کوچک گرفته شد. او-۱ یازده روز پس از حصول توافق با بریتانیا، به آب انداخته شد.
مدلهای دیگری شامل MVBIII توسعه یافته از MVBIA به عنوان مینریز، MVBIV به عنوان زیردریایی تعمیرکاری-تدارکاتی، MVBV با سامانه پیشران جدید و در نهایت MVBVIA با موتور بخار جدید طراحی گشتند که همگی به نفع MVBVII رد شدند. این مدل ۵۰۰ تنی که بر اساس مدل موفق UBIII جنگ جهانی اول طراحی شده بود و بعداً نوع ۷ (VII) نام گرفت، در آینده به ستون فقرات ناوگان او-بوتهای آلمانی در جنگ جهانی دوم بدل گردید. نخستین سفارش تولید MVBVII در ماه ژانویه سال ۱۹۳۵ ارائه گشت. تقریباً در همین زمان بود که پیشوند MBV از عنوان آن حذف شد.
جنگ جهانی دوم
هنگام آغاز جنگ جهانی دوم آلمان ۵۷ او-بوت در اختیار داشت که ۳۰ مورد از آنها او-بوتهای کوچک ساحلی با تنها قابلیت عملیات در دریای شمال بود. پس از تلاش کمحاصل اولیه در گذر از تنگه جبلالطارق و حمله به کشتیرانی دشمن در مدیترانه، تمرکز اصلی ناوگان او-بوتها بر اقیانوس اطلس قرار داشت. سقوط فرانسه و دستیابی آلمان به پایگاههای دریایی در ساحل اقیانوس اطلس این رویکرد را تقویت کرد. به هر صورت ماه سپتامبر سال ۱۹۴۱ به دستور پیشوا، تعدادی از او-بوتهای آلمانی برای پشتیبانی از نیروهای ورماخت در شمال آفریقا و حمله به خطوط تدارکاتی بریتانیا از بنادر اسکندریه و پورتسعید به ناحیه بنغازی و طبرق، مجدداً به مدیترانه گسیل گشتند.
ساختار فرماندهی
مدیترانه
ماه نوامبر سال ۱۹۴۱ به منظور سازماندهی هدایت عملیاتی در مدیترانه یک مقر فرماندهی در رم ایجاد گردید. هدایت تاکتیکی او-بوتها در شرق مدیترانه بر عهده ناوگان ۲۳ او-بوت مستقر در سالامیس در یونان و غرب مدیترانه بر عهده ناوگان ۲۹ او-بوت مستقر در لا اسپتزیا در ایتالیا نهاده شد.
شیوه کاربست
هنگام آغاز جنگ جهانی اول بر خلاف بریتانیاییها که زیردریاییهای را سلاحی دفاعی در پشتیبانی از ناوگان سطحی میدیدند، آلمانیها برای آن قابلیت بالایی در تهاجم قائل بودند. در جهت مقابله به مثل با محاصره آلمان توسط بریتانیا، این کشور نیز سعی در ایجاد یک محاصره دریایی علیه دشمن برای قطع «خط زندگی» آن کرد. با توجه به ضعف نسبی ناوگان سطحی آلمان، توسل به او-بوتها تنها راهکار عملی بود. آلمان ماه فوریه سال ۱۹۱۵ تمامی آبهای اطراف جزیره بریتانیا را ناحیه جنگی اعلام کرد و اذعان داشت هر کشتی متخاصمی که وارد این ناحیه شود بدون اخطار غرق خواهد شد. بدین ترتیب میزان خسارات وارد آمده از سمت او-بوتها از حدود ۴۸ هزار تُن در ماه ژانویه سال ۱۹۱۵ به حدود ۸۱ هزار تن در ماه مارس، ۱۲۰ هزار تن در ماه مه و ۱۸۶ هزار تن در ماه اوت جهش یافت. بدین شکل جنگ بدون محدودیت او-بوتها آغاز شد. او-بوتهای آلمان، در چارچوب قوانین بینالمللی، سال ۱۹۱۵ مجموعاً ۵۵۵ کشتی تجاری، سال بعد حدود ۱۳۰۰ کشتی تجاری (معادل ۲ میلیون تن) و سال پس از آن بیش از ۳۰۰۰ کشتی تجاری (معادل حدود ۶ میلیون تن) متفقین را غرق کردند. خدمه کشتیهای دشمن معمولاً فرصت مییافتند شناور را پیش از غرق شدن آن ترک کنند. با توجه به این که او-بوتها غالباً علیه کشتیرانی غیرنظامی بهکار گرفته میشدند، این ادوات در خط مقدم مفهوم جنگ تمام عیار قرار داشتند؛ شیوهای که در آن از هر وسیلهای برای غلبه بر دشمن استفاده میگردد.
تمهیدات مقابلهای
اقدامات او-بوتها یک تهدید جدی برای متفقین به حساب میآمد. بریتانیا در واکنش دست به حرکت گروهی کشتیهای تجاری در قالب کاروانهای تحت حفاظت کشتیهای جنگی زد. تلاش شدیدی برای دستیابی به روشهایی جهت شناسایی و غرق کردن او-بوتها آغاز شد. حتی آموزش کاکاییها و فُکها نیز برای مکانیابی او-بوتها از نظر گذرانده شد. تحقیقات گسترده برای ابداع گونهای یابنده صوتی انجام گرفت. یک سامانه شناسایی زیرآبی صوتی موسوم به هیدروفون پدید آمد که صدای ایجاد شده توسط او-بوتها را ردگیری میکرد. این سامانه از حدود ماه آوریل سال ۱۹۱۷ عملیاتی شد. خرج عمقی در این زمینه توسعه یافت. این تمهیدات میزان خسارات را به شکل قابل ملاحظهای کاهش داد؛ به شکلی که در یازده ماه پایانی جنگ جهانی اول تنها مجموعاً ۱۳۰۰ شناور از دست رفتند. عمده علت این مسئله مشکل او-بوتها در یافتن اهداف بود؛ چرا که کشتیهای تجاری دیگر در گسترده بزرگی پخش نمیشدند و در نتیجه برخورد کمتری با او-بوتها اتفاق میافتاد.
به هر صورت بیشتر خسارات وارد آمده به ناوگان او-بوتها در اثر عناصر طبیعی و مینریزی دشمن در آبهای عملیاتی آنها بود.
انواع
نوع ۱
نوع ۱ در سال ۱۹۳۲ معرفی گردید. تنها دو نمونه از این نوع او-بوت از خط تولید در کارخانه کشتیسازی دِشیماگ در برمن خارج شد. عامل اصلی توقف تولید این نوع بیش از آن که به طراحی آن مربوط باشد، در اثر تصمیمات سیاسی بود. به هر حال کنترل این او-بوتها در شرایط عملیاتی دشوار، پایداری آنها پایین و سرعت شیرجه آنها کم گزارش شد. دو او-بوت ساخته شده بر اساس این مدل او-۲۵ و او-۲۶ نام گرفتند. دو او-بوت این نوع تا سال ۱۹۴۰ غالباً در وظایف آموزشی به کار گرفته شدند. پس از این مدت در اثر کمبود او-بوتهای در دسترس، این او-بوتها نیز وارد میدان نبرد گشتند که در مجموع با ۱۳ مأموریت عملیاتی و غرق کردن ۱۸ کشتی دشمن در جریان آن، عملکرد خوبی از خود نشان دادند.
مشخصات:
| گونه | خدمه (نفر) | طول (متر) | عرض (متر) | آبخور (متر) | وزن (تن) | سرعت (گره) | برد (مایل دریایی) | نیرومحرکه | تسلیحات | او-بوتها | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| در سطح | زیر سطح | در سطح | زیر سطح | در سطح | زیر سطح | ||||||||||
| آ | ۴۳(۴ افسر) | ۷۲٫۳۹ | ۶٫۲۱ | ۴٫۳ | ۸۶۲ | ۹۸۳ | ۱۷٫۷۵ تا ۱۸٫۶ | ۸٫۳ | ۷۹۰۰(در ۱۰ گره) | ۷۸(در ۴ گره) | ۲ موتور دیزل ۸ سیلندر چهارزمانه M8V40/46 امآان (هر یک ۱٬۴۰۰ اسب بخار) | ۲ موتور الکتریکی GG UB720/8 ببسی (مجموعا ۷۸۰ کیلو وات) |
| ۱۴ اژدریا۴۲ مین دریایی | |
نوع ۲
او-بوت نوع ۲ یک مدل توسعه یافته از نوع ساحلی نوع UB نیروی دریایی امپراتوری آلمان به حساب میآمد. او-بوتهای این نوع با اندازهای کوچک و قیمتی ارزان، در مدت زمان کوتاهی ساخته میشدند. نوع ۲ بر مبنای مدل صادراتی CV-707 تولید شده برای فنلاند، یک ابزار آموزشی عالی بود اما در اثر اندازه کوچک، فضای داخلی تنگ و قابلیت ضعیف هنگام چرخش در سطح نگرش مناسبی به آن پیدا نشد. به هر حال شماری از گونههای این نوع او-بوت ساخته شد که در همگی آنها از سه محفظه اژدرانداز استفاده گشت. او-بوتهای این نوع عموماً در دریای شمال و دریای بالتیک علیه نیروی دریایی شوروی به کار گرفته شدند.
مشخصات:
| گونه | خدمه (نفر) | طول (متر) | عرض (متر) | آبخور (متر) | وزن (تن) | سرعت (گره) | برد (مایل دریایی) | نیرومحرکه | تسلیحات | او-بوتها | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| در سطح | زیر سطح | در سطح | زیر سطح | در سطح | زیر سطح | ||||||||||
| آ | ۲۵(۳ افسر) | ۴۰٫۹ | ۴٫۰۸ | ۳٫۸۳ | ۲۵۴ | ۳۰۳ | ۱۳ | ۶٫۹ | ۱۶۰۰ (در ۸ گره) | ۳۵ (در ۴ گره) | ۲ موتور دیزل ۶ سیلندر چهارزمانه RS127S اموام (هر یک ۳۵۰ اسب بخار) | ۲ موتور الکتریکی PG VV 322/36 اساسو (مجموعا ۳۰۰ کیلو وات) |
| ۵ اژدریا۱۸ مین دریایی | او-۱ تا او-۶ |
| ب | ۴۲٫۷ | ۳٫۹ | ۲۷۹ | ۳۲۸ | ۷ | ۳۱۰۰ (در ۸ گره) | ۳۵ تا ۴۳ (در ۴ گره) | او-۷ تا او-۲۴ او-۱۲۰ او-۱۲۱ | |||||||
| سی | ۴۳٫۹ | ۳٫۸ | ۲۹۱ | ۳۴۱ | ۱۲ | ۴۲۰۰ | ۷۱ |
| |||||||
| دی | ۴۴ | ۵ | ۳٫۹ | ۳۱۴ | ۳۶۴ | ۱۲٫۷ | ۷٫۴ | ۵۶۸۰ | |||||||
نوع ۷
او-بوت نوع ۷ دارای یک بدنه بود. بدنه فشار در قسمتهایی بخش بیرونی بدنه را تشکیل میداد. تفاوت اساسی این نوع با طراحیهای پیشین قرار گرفتن ذخیره سوخت درون بدنه فشار به جای محفظه تعادل بود که محافظت بیشتری برای آن فراهم میآورد. یک محفظه تعادل یگانه در مرکز، دو محفظه تعادل در خارج از بدنه فشار در جلو و عقب و دو محفظه تعادل نعلی در اطراف این نوع او-بوت قرار داشتند. بین عرشه و و سقف بدنه موارد متعددی از جمله جایگاه یک توپ، محفظه مهمات آن توپ، یک قایق و محفظه اژدرهای اضافه تعبیه شده بود. یک توپ ۸۸ میلیمتری دریایی در جلوی عرشه و جلوی برجک دیدبانی و یک توپ ۲۰ میلیمتری ضدهوایی در پشت توپ قرار گرفته بود.
نوع ۹
او-بوت نوع ۹ توسعهیافته او-بوت نوع او ۸۱ سال ۱۹۱۵ بود.
نامگذاری
او-بوتهای پیش از جنگ جهانی اول با یک حرف «او» (U) و یک عدد نامگذاری میشدند. او-بوتهای صادری از حروف «او.ب.» (UB) و او-بوتهای ویژه مینریزی از حروف «او.سی.» (UC) استفاده میکردند. هنگامی که یک نوع ارتقا یافته جدید پدید میآمد یک شماره به عددنویسی رومی رومی نوع پیشین افزوده میشد.
پانویس
- ↑ "U-boat". Online Etymology Dictionary. Retrieved 2012-06-22..
- ↑ Botting 1979, p. 6.
- ↑ Blair 1996, p. 3–7.
- ↑ Botting 1979, p. 19–22.
- ↑ Williamson 2005, p. 12.
- ↑ Williamson 2005, p. 12–13.
- ↑ Williamson 2005, p. 13.
- ↑ Williamson 2005, p. 13–14.
- ↑ Williamson 2005, p. 15.
- ↑ Williamson 2005, p. 14–15.
- ↑ Dallies-Labourdette 1996, p. 8.
- ↑ Peterson 2007, p. 7 & 9 & 15.
- ↑ Peterson 2007, p. 18.
- ↑ Botting 1979, p. 19 & 22–23.
- ↑ Showell 2006, p. 9–11.
- ↑ Showell 2006, p. 10–11.
- ↑ Showell 2006, p. 11.
- ↑ Dallies-Labourdette 1996, p. 10.
- ↑ Williamson 2005, p. 16–17.
- ↑ Möller & Brack 2004, p. 65.
- ↑ Williamson 2005, p. 17–18.
- ↑ Dallies-Labourdette 1996, p. 11.
- ↑ Williamson 2005, p. 18–21.
- ↑ Möller & Brack 2004, p. 66.
- ↑ Williamson 2005, p. 22–23.
- ↑ Showell 2020, p. 1.
- ↑ Showell 2020, p. 1–2.
منابع
- Williamson, Gordon (2005). Wolf pack: The Story Of The U-Boat In World War II. Osprey Publishing. ISBN 1-84176-872-3.