انجمن‌های جنبش مشروطه

در اواخر دوره ناصرالدین شاه و اوایل حکومت مظفرالدین شاه عده‌ای از روشنفکران و گروهی از کارگزاران حکومتی که با کشورهای اروپایی در ارتباط بودند و علل واپسماندگی سیاسی و اجتماعی ایران را در نبود قانون و محترم نشمردن آزادی‌های فردی می‌دانستند بتدریج زمزمه اصلاحات را شروع کردند. این اصلاحات بر سه پایه اصلاح قانون مدنیِ اصلاح ساختار حکومت دربار و جلوگیری از دخالت بیگانگان استوار شده بود.

شاید بتوان سیدجمال‌الدین اسدآبادی و آیت الله لطفعلی لطفیان قمی ملقب به سرگزی را از پیشقدمان مبارزات اصلاح طلبانه مردمی دانست. هرچند کوشش وی بیشتر متوجه بیدار نمودن شاهان بود ولی گسترش افکار او در به وجود آمدن انجمن‌ها بی‌تاًثیر نبود. میرزا ملکم ناظم‌الدوله نیز با تاًسیس فراموشخانه و سپس تشکیل مجمع‌آدمیت (بنام گروه حزب اله) از بنیان‌گذاران هسته‌های اولیه انجمن‌ها محسوب می‌شود.

در واقعه قرارداد رژی و تحریم تنباکو نیز شاهد خیزش‌های مردمی و تشکیل هسته‌های اولیه انجمن‌ها هستیم. قرارداد انحصار تنباکو یکی از موارد بمیان کشیدن مردم و کمک به ایجاد تشکّل‌ها است.

با وجودی که انجمن‌ها در دوره مشروطیت بر طبق اساسنامه خود به انجمن‌های سیاسی - ایالتی و ولایتی- صنفی - مذهبی - ادبی و منطقه‌ای تقسیم می‌شدند؛ ولی سیر تحولات کشور طوری بوده که تقریباً همه آن‌ها در درخواست‌های سیاسی و اجتماعی مشارکت و پیگیری مؤثر داشتند.

عده‌ای از انجمن‌ها قبل از پیروزی مشروطه فعالیت مخفی داشتند و فعالیت و اساسنامه و اسامی اعضاء آن‌ها علنی نبود.

در زمان واقعه میدان توپخانه و قبل از به توپ بستن مجلس بیش از ۴۸ انجمن در تهران به فعالیت سیاسی مشغول بودند. تعداد انجمن‌های ایالتی و سیاسی در کشور به بیش از ۱۰۰ انجمن می‌رسید و انجمن‌های ایالتی نیز در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی دخالت می‌کردند.

موافق مشروطه

انجمن مخفی

انجمن مخفی در ذی‌الحجه ۱۳۲۲ توسط سیدمحمد طباطبائی تاًسیس شد. هدف وی بیداری مردم و آشناکردن آن‌ها به حقوق سیاسی بود. بتدریج روش تندتری اتخاذ نمود بطوری که بعضی اعضاء از انجمن خارج شدند. اعضاء را «فدائی» می‌نامیدند و هم‌قسم شده‌بودند که برای بدست آوردن عدالت خانه و مجلس کار کنند. سید محمد طباطبائی - ناظم‌الاسلام کرمانی - میرزاآقا اصفهانی و مجدالاسلام کرمانی از اعضاء آن بودند.

انجمن باغ میکده

انجمن باغ میکده به‌طور مخفی در محرم ۱۳۲۲ توسط عده‌ای از آزادیخواهان و اصلاح‌طلبان تاًسیس گردید. همانند انجمن مخفی ماهیت انقلابی داشت. اعضاء اصلی عبارت بودند از ملک‌المتکلمین - میرزا جهانگیرخان (صور اصرافیل) - سید محمدرضا مساوات شیرازی - سیدجمال واعظ - یحیی دولت‌آبادی - حاج سیاح - علی اکبر ساعت‌ساز - سلیمان خان میکده و دیگران. بیش از ۶۰ عضو داشت.

این انجمن کمیته‌ای بنام «کمیته انقلاب» داشت که با گروه حیدرخان عمواوغلی همکاری داشتند و عباس آقا تبریزی کٌشنده علی‌اصغر اتابک (امین السلطان) از این کمیته بود.

نفرات کلیدی انجمن باغ میکده

در میان اعضای این انجمن، اشخاص برجسته ای چون شیخ محمدمهدی شریف کاشانی، ملک المتکلمین، سید جمال واعظ، سید محمدرضا مساوات، سید اسدالله خرقانی، شیخ مهدی بحرالعلوم کرمانی، ابوالحسن میرزا قاجار - آقا میرزا محسن (برادر صدرالعلما) - سلیمان خان میکده - یحیی دولت‌آبادی - محمدعلی خان نصرت السلطان - جهانگیرخان صوراسرافیل، میرزا عباس علی خان شوکت، حامدالملک شیرازی، میرزا محمود شیرازی، حاج میرزا علی محمد دولت‌آبادی و … حضور داشتند.

برخی ار ایشان در میان منسوبان نسبی و سببی صبح ازل قرار داشتند و برخی نیز در گذشته، به قبرس رفته و با پیشوای شان دیدار کرده‌اند.

مهدی ملک‌زاده از شیخ محمدمهدی شریف کاشانی به عنوان ریاست این انجمن که به انجمن باغ میکده شناخته می‌شود نام می‌برد.

انجمن مقدس ملی اصفهان

هیئت علمیه اصفهان یا انجمن مقدس ملی اصفهان (۱۳۲۴–۱۳۲۶) اصلی‌ترین نهاد سیاسی و تصمیم‌گیری شهر اصفهان در دوره مشروطه اول بوده‌است. اعضای این شورا با انتخاب مردم اصفهان به شورا راه پیدا کردند و نورالله نجفی اصفهانی ریاست این شورا را بر عهده داشته‌است. این انجمن بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶ هجری قمری یعنی از مهاجرت قم تا به توپ بستن مجلس در محل چهلستون اصفهان تشکیل شده‌است.

انجمن تبریز

در ۱۳۲۴ قمری در پی موافقت محمدعلی‌میرزا با برقراری مشروطه و خروج متحصنین از کنسولگری انگلیس در تبریز تاًسیس شد و از انجمن‌های پرقدرت بود. رهبران جنبش تبریز در آن عضو بودند و در ابتدا ۲۰ عضو داشت و گروهی از حزب اجتماعیون‌عامیون (سوسیال‌دموکرات) قفقاز مانند حیدرعمواوغلی و علی موسیو نیز با این انجمن همکاری داشت. مرکز غیبی تبریز یکی از کمیته‌های فرعی انجمن باهمکاری گروه قفقازی تشکیل گردید. پس از تصویب قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی در مجلس ملی، نام آن به انجمن ایالتی آذربایجان تغییریافت.

در پی مخالفت‌های محمدعلی‌میرزا با مجلس و پیش آمد واقعه میدان توپخانه انجمن با ارسال تلگراف‌هایی به انجمن‌های سایر شهرها خواستار عزل وی از پادشاهی شد و این مسئله باعث عقب‌نشینی محمدعلی شاه از مواضع خود گردید. بعد از واقعه بمباران مجلس، عملاً انجمن تبریز نقش مجلس ملی را عهده‌دارشده بود و احکامی به شهرستان‌ها می‌فرستاد. در این زمان روزنامه ندای ملت را انتشار داد که بعداً بنام ناله‌ملت چاپ می‌شد و مجدداً چاپ روزنامه‌انجمن را از سرگرفت.

دیگر انجمن‌های طرفدار مجلس

• انجمن‌های آذربایجان، شاه آباد، مظفری، طلاب، مرکزی، اصناف و برادران دروازه قزوین از فعالترین و قوی‌ترین انجمن‌هائی بودند که در واقعه میدان توپخانه و محاصره مجلس اعضاء را مسلح کرده و به مقابله آمده بودند.
• برادران دروازه دولت
• مرکزی به ریاست ارشدالدوله
• انجمن مخفی ثانی در سال ۱۳۲۴ قمری توسط سید محمد طباطبایی تأسیس شد.
• مخدرات وطن
• نسوان وطنخواه
• فاطمیه
• اتحادیه طلاب
• محمدیه بهارستان
• فردوسیه
• انصار

انجمن‌های شهرستان

علاوه بر انجمن‌های ایالتی و ولایتی که در شهرستان‌ها تأسیس شده بود در تهران نیز چندین انجمن مربوط به شهرستان‌ها فعالیت می‌کرد:

• انجمنهایآذربایجان، اصفهانی‌ها، جنوب، شیرازی‌ها، اتحاد همدان، مجمع انسانیت

مخالف مشروطه

• انجمن اسلامیه تبریز که توسط میرهاشم دَوَچی تاًسیس شد.
• انجمن‌خدمت توسط علاءالدوله و عده ای از امرا و درباریان برای مقابله با انجمن‌های طرفدار مجلس تأسیس گردید.
• انجمن ورامین مؤسس آن اقبال‌الدوله بود.
• انجمن فتوت توسط ظفرالسلطنه و امام‌جمعه خویی.
• انجمن سنگلج و اسلامیه تهران را میرزاابوالقاسم پسر سید محمد طباطبائی تأسیس کرده بود.
• انجمن آل‌محمد
• انجمن همت‌آباد
• انجمن الهی
• سعادت تبریز

• اتحادیه، منصوره. پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت نشر گستره چاپ‌اول ۱۳۶۱.
• کسروی، احمد. تاریخ مشروطه ایران انتشارات امیرکبیر جلد دوم
• دولت‌آبادی، یحیی. حیات یحیی جلد ۲ و ۳
• مستشار الدوله، یوسف. رساله یک کلمهبه اهتمام علی‌رضا دولتشاهی تهران انتشارات بال ۱۳۸۵