ابوسهل نوبختی

ابوسهل نوبختی یکی از متفکّران و متکلّمان شیعه در قرن سوم است، که او را در شمار «فلاسفه شیعه» ثبت کرده‌اند و در سالهای ۲۳۷ تا ۳۱۱ می‌زیسته‌است. وی شاگردان چندی تربیت کرده‌است. گفته‌اند: او در فلسفه و کلام، مکتب و روش خاصی داشت که مدت‌ها پابرجای بود، و زمانی دراز افکار این فیلسوف در مجامع علمی بررسی می‌شد. گروهی از دانشمندان از مکتب او استفاده‌ها کردند، و پس از او، در رأس نهضت فکریِ قرن چهارم هجری قرار گرفتند. همچنین شاعر معروف، ابوعُبادَه بُحْتُری، در ثنای او چکامه‌هایی چند سروده‌است. از ابوسهل نوبختی، بیش از ۳۰ تألیف، در رشته‌هایی چند از علوم عقلی و کلامی و تحقیقی برجای مانده‌است. این عالم، فیلسوف و متفکّر بزرگ، از اصحابِ حسن عسکری بود.

ابو سهل ـ که از پرچمداران مبارزه با کسانی چون شلمغانی (متوفای ۳۲۲ ق) و حلاج (متوفای ۳۰۹ ق) شمرده شده ـ کتابهای فراوانی در دفاع از اصول اعتقادی توحید، نبوت و امامت، و نیز مسائلی چون حدوث عالم، محال بودن رؤیت خداوند، ماهیت انسان و نفی جبر نگاشته‌است. چند رساله از او نیز به رد دیدگاه‌های ابن راوندی اختصاص دارد. به گفته ابن حجر عسقلانی (متوفای ۸۵۲ ق) وی کتابی دربارهٔ ملل و نحل نیز داشته که شهرستانی در کتاب مشهور خود از آن بهره گرفته‌است. متأسفانه امروزه هیچ‌کدام از این آثار در دست نیست، اما دیدگاه‌هایی که شیخ مفید به نوبختیان نسبت می‌دهد ـ و به تأیید یا رد آنها می‌پردازد ـ می‌توانند تا حدی از محتوای آثار یاد شده و اعتقادات ابوسهل و خواهرزاده‌اش (ابو محمد) پرده بردارند.

گفتنی است که شیخ صدوق در مقدمه کتاب کمال الدین بخشهایی از کتاب التنبیه فی الامامه (نوشته ابوسهل نوبختی) را آورده‌است.

گفته شده در بیماریِ درگذشتِ حسن عسکری، به عیادت آن امام رفته‌است، و مهدی را در حضور پدر دیده‌است. ابوسهل شرح این دیدار را به تفضیل نقل کرده‌است، از جمله گوید: در آن حالِ بیماری، حسن عسکری خواست تا آن کودک را نزد او آورند.

مهدی را که در آن هنگام کودک بود، نزد پدر آوردند. او به پدر سلام کرد.

من به او نگریستم. رنگی سفید و درخشان داشت، مویهایش پیچیده و مجعّد بود، و دندانهایش گشاده.

حسن او را با جمله «یا سیّد اَهل بیته» مخاطب قرار داد، یعنی: ای سرور خاندانِ خود؛ و سپس از فرزند خواست تا در خوردنِ دوایی که برایش جوشانیده بودند، به او کمک کند؛ و او چنین کرد؛ و سپس پدر را وضو داد. آنگاه حسن عسکری به او فرمود: «ای پسرک من! تویی مهدی، و تویی حجّت خدا بر روی زمین…»

• دانشنامه اعتقادی. تهران: معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی. ۱۳۸۸.
• خاندان نوبختی در ویکی شیعه