محمد بن اسحاق فاکهیابوعبدالله محمد بن اسحاق فاکهی (م حدود ۲۸۰ق)، از مورخان قرن سوم هجری قمری و اهل مکه بود. کتاب وی با نام اخبار مکه فاکهی در کنار اخبار مکه ازرقی دومین اثر کهن در مورد تاریخ شهر مکه است که در قرن سوم هجری قمری به نگارش در آمد. اهمیت کتاب فاکهی، جدای از تلاشی که برای فراهم آوردن اخبار مهم تاریخی کرده نگهداری متون برخی از کتاب‌های مفقود در آن است. ۱ - معرفی اجمالیابوعبدالله محمد بن اسحاق بن عباس فاکهی مکی، مورخ و اهل مکه بود. در مورد حیات فردی، اجتماعی و علمی فاکهی اطلاعات چندانی در دست نیست، اما ابوالحسن انصاری و زیاد بن عبدالله از او روایت کرده‌اند. او نیز از محمد بن عبدالله بن قیس بن مخرمه و برخی دیگر روایت می‌کند. وی بنابه گفته برخی منابع، پس از سال ۲۷۲ق یا حدود ۲۸۰ق درگذشته است. ۲ - کتاب اخبار مکهاثر وی تاریخ مکه (اخبار مکه) است که به گفته الیان سرکیس، به سال ۲۷۲ق توسط او تالیف شده است. [۶]
سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیه، ج۲، ص۱۴۳۱.
اخبار مکه فاکهی در کنار اخبار مکه ابوولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی (م حدود ۲۵۰ق)، دومین اثر کهن در مورد تاریخ شهر مکه است که در قرن سوم به نگارش در آمد. این دو اثر تاریخی از آن جهت حائز اهمیت می‌باشند که تا حدود پنج قرن پس از آن (یعنی تا اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم)، هیچ کس درباره تاریخ این شهر دست به تالیف و تصنیف نزد. تنها پس از این مدت بود که تقی الدین محمد بن احمد فاسی (۷۷۵-۸۳۲ق) دو کتاب ارزشمند خود به نام‌های شِفاء الغرام باخبار البلد الحرام و عِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین را به نگارش درآورد.ابن ندیم از اخبار مکه فاکهی به عنوان مکه و اخبارها فی الجاهلیة و الاسلام یاد کرده که ظاهراً بخشی از این اثر از بین رفته، اما قسمت‌هایی از آن را مستشرق آلمانی وستنفلد از روی نسخه خطی که در یکی از کتابخانه‌های اروپا وجود داشته، احیا کرده و در جلد دوم اخبار مکة المشرفه تحت عنوان المنتقی فی اخبار‌ام القُری همراه با منتخباتی از کتاب شِفاء الغِرام تقی‌الدین فاسی و الجامع اللطیف فی فضایل مکه و بناء البیت الشریف محمد بن امین بن ظهیره منتشر شده است. ۳ - موضوعات کتاب اخبار مکهتاریخ مکه فاکهی به سان اخبار مکه ازرقی بر خلاف تاریخ مدینة دمشق یا تاریخ بغداد، در مورد اعیان و فضلایی که اهل مکه بوده‌اند یا به مکه وارد شده‌اند نیست، بلکه موضوعات متنوع دیگری همچون موارد زیر را در بر می‌گیرد: اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از زنان و مردان که در زمان حیات و یا پس از رحلت آن حضرت در مکه از دنیا رفتند فتنه ابن زبیر و تسلط او بر مکه و محاصره وی توسط حجّاج در زمان عبدالملک بن مروان (خلافت ۶۵-۸۶ق) و تبعات این محاصره از جمله قحطی و گرانی ارزاق در مکه [۱۰]
فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکة المشرفه، (المنتقی فی اخبار ام القری)، ج۲، ص۱۸-۲۶.
والیانی که در مکه از دنیا رفتند مانند عتّاب بن اسید (عامل رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر مکه) والیان مکه، قضات قرشی مکه، حمام‌ها و برکه‌های مکه راه‌هایی که به مکه ختم می‌شود، طایفه‌هایی از مردمان جاهلیت که بین صفا و مروه بوده‌اند و آنچه بین صفا و مروه می‌گفتند و انجام می‌دادند بت‌هایی مانند بت معروف اساف و نایله که بین صفا و مروه بودند چیزهایی که اهل مکه در جاهلیت با آن بازی می‌کرده‌اند و مناره‌ها و شمار آنها بر سر کوه‌های مکه.فاکهی در این مورد می‌نویسد: مسلمانان مکه در صدر اسلام فقط در مسجد الحرام اذان می‌گفتند و این، باعث می‌شد که چه بسا کسانی که در اطراف مکه و بین دره‌ها و کوه‌ها بودند، صدای اذان را نشنوند و از ادای به موقع نماز باز بمانند، تا اینکه در زمان هارون الرشید (خلافت ۱۷۰-۱۹۳ق) عبدالله بن مالک خزاعی به مکه وارد شد و به همین‌سبب، نمازش قضا شد از این رو دستور داد تا بر فراز کوه‌های این شهر مناره‌هایی برای اذان بسازند و برای مؤذنین هم مقرری تعیین نمود. [۱۷]
تیمور پاشا، احمد بن اسماعیل، فهرس الخزانة التیموریه، ج۳، ص۲۲۴.
[۱۸]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه، ج۱۰، ص۱۴۹۴۹.
۴ - پانویس۵ - منبع• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۷۲۳-۷۲۴، برگرفته از مقاله «محمد فاکهی». رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 280 (قمری) | شخصیت‌های قرن 3 (قمری) | مؤلفان قرن 3 (قمری) | مورخان قرن 3 (قمری)
|