سیناپسسیناپس، یکی از مباحث مطرح در روان‌شناسی فیزیولوژیک بوده و به معنای محل ارتباط یک نورون با نورون دیگر می‌باشد که این ارتباط به وسیله غشای نورون‌ها صورت می‌گیرد. در این مقاله به بررسی ساختمان سیناپس، انواع آن، و طرز عملکرد آن می‌پردازیم. فهرست مندرجات۲ - انواع ۲.۱ - سیناپس‌های الکتریکی ۲.۲ - سیناپس‌های شیمیایی ۲.۲.۱ - ساختمان غشا ۲.۲.۲ - کانال‌های بسیار باریکی ۲.۲.۳ - سیناپس‌های انسان ۳ - هدایت یک‌طرفه ۴ - اهمیت هدایت یک‌طرفه ۵ - صفحه محرکه عصبی – ماهیچه‌ای ۶ - گیرنده‌های تحریکی ۷ - اعمال ایجاد شده با تحریک ۸ - اعمال ایجاد شده با مهار ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - تعریفسیناپس در لغت به معنای چنگ زدن و لمس کردن می‌باشد و در اصطلاح پزشکی، به محل ارتباط یک نورون با نورون دیگر "سیناپس" گفته می‌شود که این ارتباط به وسیله غشای نورون‌ها صورت می‌گیرد. بیشترین تعداد سیناپس‌ها از نوع آکسون به دندریت و یا آکسون به جسم سلولی است؛ ولی در برخی نواحی مغز و نخاع، حالت‌های آکسون به آکسون و یا دندریت به دندریت نیز وجود دارد. در هر حال ساختمان و طرز عملکرد کلی سیناپس‌ها شبیه به هم است. انتهای آکسون به شاخه‌های زیادی تقسیم می‌شود و هر شاخه به بخشی به نام "گره" یا "دکمه سیناپس" ختم می‌شود که کمی برجسته‌تر است. این ناحیه با غشای نورون بعدی، سیناپس می‌سازد که نورون اول را پیش‌سیناپسی و نورون بعدی را پس‌سیناپسی می‌خوانند. [۱]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، ص۳۷، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
۲ - انواعمجموعه سیناپس‌هایی که تاکنون در دستگاه عصبی جانوران شناسایی شده‌اند به دو گروه الکتریکی و شیمیایی تقسیم می‌شوند. ۲.۱ - سیناپس‌های الکتریکیدر سیناپس‌های الکتریکی که در دستگاه عصبی بی‌مهرگان یافت می‌شود، غشای دو نورن پیش‌سیناپسی و پس‌سیناپسی به یکدیگر می‌چسبد و فاصله‌ای بین آنها وجود ندارد. موج عصبی پس از رسیدن به این نوع سیناپس، بدون واسطه به غشای بعدی انتقال می‌یابد و این انتقال نیاز به واسطه شیمیایی ندارد. [۲]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، ص۳۷، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
به این صورت که جریان عصبی یا الکتریسته، توسط کانال‌های مستقیمی از یک سلول به سلول دیگر منتقل می‌شود. اکثر این کانال‌ها از ساختارهای توبولی کوچک پروتئینی به نام اتصالات شکافی ساخته شده‌اند که این امکان را فراهم می‌آورند تا یون‌ها آزادانه از درون یک سلول به درون سلول دیگر حرکت کنند. [۳]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ص۵۵۴، حوری سپهری، تهران،اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
با توجه به عدم وجود واسطه‌های شیمیایی در سیناپس‌های الکتریکی مدت زمان عبور جریان عصبی نیز کوتاه خواهد بود. در ضمن سیناپس‌های الکتریکی همواره از نوع تحریک‌کننده هستند. [۴]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، ص۳۷، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
[۵]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، ص۳۸، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
۲.۲ - سیناپس‌های شیمیاییاکثر سیناپس‌ها در دستگاه عصبی مهر‌ه‌داران و بی‌مهرگان از نوع سیناپس‌های شیمیایی هستند. بررسی با میکروسکوپ الکترونی نشان داده است که در این سیناپس‌ها، غشاهای دو نورون پیش‌سیناپسی و پس‌سیناپسی به یکدیگر نمی‌چسبند و در بین آنها فاصله‌ای در حدود دویست تا سیصد آنگستروم وجود دارد. این فاصله را فضا یا شکاف سیناپسی می‌نامند. ۲.۲.۱ - ساختمان غشاساختمان غشا در محل سیناپس با سایر نواحی غشای نورون متفاوت است. در درون دکمه سیناپسی، تعدادی کیسه ترشحی بسیار ریز وجود دارد که در آنها واسطه شیمیایی سیناپس یافت می‌شود؛ علاوه بر آن برخی ضمائم سیتوپلاسم به‌خصوص تعدادی میتوکندری نیز در این ناحیه وجود دارد. میتوکندری‌ها انرژی لازم را برای کار دکمه سیناپسی فراهم می‌کنند. غشای نورون‌ها در بعضی سیناپس‌ها صاف و در برخی دیگر بسیار چین‌خورده است و بر روی آنها گیرنده‌های غشایی (receptor) خاصی وجود دارد که در تنظیم آزاد شدن میانجی شیمیایی و اثر آن در نورون پس‌سیناپسی نقش دارند. ۲.۲.۲ - کانال‌های بسیار باریکیمیکروسکوپ الکترونی، وجود کانال‌های بسیار باریکی را در شکاف سیناپس نشان داده که باعث ارتباط بین غشاهای دو نورون می‌شوند و بدین صورت به هدایت انتقال‌دهنده به سوی گیرنده‌های آن کمک می‌کنند. در ضمن انتقال موج عصبی در سیناپس شیمیایی حدود ۵/. تا یک‌هزارم ثانیه طول می‌کشد. [۶]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، ص۳۷، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
[۷]
حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، ص۳۸، تهران، سمت، ۱۳۸۲، چاپ پنجم.
۲.۲.۳ - سیناپس‌های انسانتقریبا همه سیناپس‌هایی که برای انتقال سیگنال در دستگاه عصبی مرکزی انسان وجود دارند از نوع سیناپس‌های شیمیایی هستند. در این سیناپس‌ها، اولین نورون، یک ماده شیمیایی در سیناپس انتهای عصبی ترشح می‌کند که ناقل عصبی (neurotransmitter) یا ماده ناقل نامیده می‌شود که این ناقل به نوبه خود بر پروتئین‌های گیرنده موجود در غشای نورون بعدی اثر می‌کند و باعث تحریک یا مهار نورون یا تغییر حساسیت آن می‌شود. تاکنون بیش از ۴۰ نوع ماده ناقل مهم شناخته شده است. برخی از ناقل‌های شناخته‌شده مهم عبارتند از: استیل کولین، نور اپی‌نفرین، اپی‌نفرین، هیستامین، اسید گاما آمینو – بوتیریک (GABA)، گلیسین، سروتونین و گلوتامات. [۸]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ص۵۵۴، حوری سپهری، تهران،اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
۳ - هدایت یکطرفهسیناپسهای شیمیایی یک خصوصیت بسیار مهم دارند که آنها را برای انتقال اکثر سیگنال‌های دستگاه عصبی بسیار مطلوب می‌کند. این سیناپس‌ها همیشه سیگنال‌ها را در یک جهت منتقل می‌کنند؛ یعنی از نورونی که ماده ناقل را ترشح می‌کند و نورون پیش‌سیناپسی نامیده می‌شود به سمت نورونی که ماده ناقل بر آن اثر می‌کند و نورون پس‌سیناپسی نام دارد. این روند همان اصل "هدایت یک‌طرفه" در سیناپس‌های شیمیایی است. در حالی که سیناپس‌های الکتریکی با هدایت دوطرفه سیگنال‌ها عمل می‌کنند. [۹]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ص۵۵۴، حوری سپهری، تهران،اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
۴ - اهمیت هدایت یکطرفهاین حالت باعث می‌شود که سیگنال به سمت اهداف مشخص حرکت کند. در واقع، آنچه به دستگاه عصبی اجازه می‌دهد تا اعمال بی‌شمار خود را در رابطه با حس، کنترل حرکتی، حافظه و بسیاری از اعمال دیگر انجام دهد، همین هدایت خاص سیگنال‌ها به نواحی مشخص و کاملا متمرکز در دستگاه عصبی و نیز در پایانه اعصاب محیطی است. [۱۰]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ص۵۵۴، حوری سپهری، تهران،اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
۵ - صفحه محرکه عصبی – ماهیچهایدر انواع سیناپس‌های شیمیایی، آکسون‌ها به پایانه پیش‌سیناپسی ختم می‌شوند که بر اساس تصاویر میکروسکوپی قسمت انتهایی آن که همان دکمه سیناپسی است، قطورتر می‌باشد. آن بخش از غشای سلول که در مقابل پایانه پیش‌سیناپسی و در طرف پس‌سیناپس و مجاور شیار سیناپسی قرار دارد، غشای زیرسیناپسی (sub synaptic membrane) می‌نامند. تصاویر الکترونی نشان می‌دهد که این قسمت از غشا از دیگر قسمت‌های غشای پس‌سیناپسی قطورتر است، چرا که وظیفه آن از دیگر بخش‌های غشای پس‌سیناپسی متفاوت است. همچنین در پایانه پیش‌سیناپسی، سازه‌های دایره‌ای شکلی به نام حباب سیناپسی (synaptic vesicle) وجود دارند که قطر هر یک از آنها ۵۰۰ آنگستروم است؛ این حباب‌ها ناقل‌های عصبی دارند که به هنگام تحریک از حباب‌های سیناپسی آزاد شده و بر روی غشای زیرسیناپسی اثر تحریکی یا بازداری اعمال می‌کنند. [۱۱]
خداپناهی، محمدکریم، روان‌شناسی فیزیولوژیک، تهران، سمت، ۱۳۸۳، چاپ دوم، ص۶۲.
۶ - گیرنده‌های تحریکیفعال شدن برخی گیرنده‌های پس‌سیناپسی باعث می‌شود که نورون پس‌سیناپسی تحریک شود و برخی دیگر، نورون پس‌سیناپسی را مهار می‌کنند. وجود گیرنده‌های مهاری علاوه بر گیرنده‌های تحریکی، یک بعد دیگر به فعالیت‌های دستگاه عصبی می‌افزاید و جلوگیری از عمل نورون را علاوه بر تحریک آن امکان‌پذیر می‌کند. ۷ - اعمال ایجاد شده با تحریکالف. باز کردن کانال‌های سدیم که به تعداد زیادی بار الکتریکی مثبت اجازه می‌دهد تا وارد سلول پس‌سیناپسی شوند. متعاقب این امر، پتانسیل داخل سلول تا آستانه تحریک بالا می‌رود. ب. سرکوب هدایت در کانال‌های پتاسیمی یا کلری یا هر دو: این موضوع، انتشار یون‌های کلر دارای بار منفی را به درون نورون پس‌سیناپسی کاهش داده و یا اینکه از انتشار یون‌های پتاسیم دارای بار مثبت به خارج از سلول ممانعت می‌کند. در هر دو صورت پتانسیل داخل سلول مثبت شده و آماده تحریک می‌شود. ج. تغییرات مختلف در متابولیسم داخلی نورون پس‌سیناپسی، فعالیت سلول را تحریک کرده یا در مواردی تعداد گیرنده‌های تحریکی غشا را افزایش داده و یا گیرنده‌های مهاری غشا را کاهش می‌دهد. [۱۲]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ص۵۵۷، حوری سپهری، تهران،اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
۸ - اعمال ایجاد شده با مهارالف. باز کردن کانال‌های یون کلر موجود در غشای نورون پس‌سیناپسی: کلر با بار منفی به سرعت از خارج سلول به داخل سلول پس‌سیناپسی منتشر می‌شود، در نتیجه میزان بار منفی در داخل سلول بالا رفته و اثر مهاری پیدا می‌کند. ب. افزایش هدایت یون‌های پتاسیم به خارج از نورون، باعث افزایش بار مثبت در خارج از سلول و افزایش بار منفی در داخل نورون می‌شود که یک امر مهاری است. ج. فعال شدن گیرنده‌های آنزیمی، باعث مهار فعالیت‌های متابولیسمی سلول می‌شود. متعاقب این امر، تعداد گیرنده‌های مهاری سیناپس افزایش و یا تعداد گیرنده‌های تحریکی کاهش می‌یابد. [۱۳]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ص۵۵۷، حوری سپهری، تهران،اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
[۱۴]
گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ص۵۵۸، حوری سپهری، تهران،اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
۹ - پانویس
۱۰ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سیناپس»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۵/۱۲. |