سدهنامههااز سده هفتم به بعد تألیفاتی بر اساس محدوده زمانی سده فراهم آمد که عمدتاً به شیوه عام و الفبایی است و در شمار سرگذشت‌نامه‌ها قرار می‌گیرد. هر چند پاره‌ای از آن‌ها ترکیبی از وقایع و تراجم یا مختص صنفی خاص است، مانند الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة که منسوب به ابن فُوَطی عبدالرزاق بن احمد (متوفی ۷۲۳)، مورخ و ادیب و کاتب بغدادی، است و سال‌شمار حوادث ۶۲۶ تا ۷۰۰ عراق و کشورهای اسلامی مجاور آن و نیز وفیات بزرگان و مسائل اداری و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و نظامی و حوادث طبیعی را در بر می‌گیرد. فهرست مندرجات۱.۱ - الغصون الیانعه ۱.۲ - انسان العیون ۱.۳ - البدر السافر ۱.۴ - الدر الکامنه ۱.۵ - الضوء اللامع ۱.۶ - النور السافر ۱.۷ - السَّنا الباهر ۱.۸ - الکواکب السائره ۱.۹ - خلاصة الاثر ۱.۱۰ - سلک الدرر ۱.۱۱ - البدر الطالع ۱.۱۲ - حلیة البشر ۲ - محتوای عمده سده‌نامه‌ها ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - نمونه‌های از سده‌نامه‌ها۱.۱ - الغصون الیانعهابن سعید مغربی (متوفی ۶۸۵) در الغصون الیانعة فی محاسن شعراء المائة السابعة شرح حال عده‌ای از شعرای سده هفتم شرق و غرب اسلامی را گرد آورد (چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۹۶۷). ۱.۲ - انسان العیونشاید بتوان کتاب انسان العیون فی مشاهیر سادس القرون ابن ابی عُذَیبه (متوفی ۸۵۶) را از لحاظ توالی زمانی موضوع کتاب، نخستین سرگذشت‌نامه بر پایه نظم سده‌ای به شمار آورد. برخی آن را بخشی از کتاب دیگر ابن ابی عذیبه به نام دول الاعیان دانسته‌اند. [۱]
عباس عزّاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۳، ص۱۴۱ـ۱۴۲، بغداد ۱۳۵۳ـ۱۳۷۱/ ۱۹۳۵ـ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۲]
عباس عزّاوی، التعریف بالمورخین، ج۱، ص۲۳۸، ج ۱: فی عهد المغول و الترکمان، بغداد ۱۳۷۶/۱۹۵۷.
۱.۳ - البدر السافرپس از آن البدر السافر و تحفة المسافر جعفر بن ثعلب اُدفُوی (متوفی ۷۴۸)، مورخ و تراجم‌نگار مصری، جای دارد که به شیوه ابن خلّکان ، شرح حال برخی از مشاهیر سده هفتم و گاه سده‌های پنجم و ششم در آن گرد آمده است. [۳]
ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، ج۳، ص۲۴، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۴]
زرکلی، ج ۲، ص ۱۲۳.
۱.۴ - الدر الکامنهنخستین سده‌نامه‌ای که زندگی‌نامه بزرگان را به شکلی تفصیلی در بر دارد، الدُر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه ابن حجر عسقلانی است که شرح حال بسیاری از بزرگان سده هشتم را از آغاز ۷۰۱ تا پایان ۸۰۰ به ترتیب الفبایی دربر دارد. [۵]
ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۱، ص۲ـ۳، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
وی ذیل الدرر الکامنه را نیز با احتوا بر تراجم بزرگان به شیوه سال‌شمار از ۸۰۱ تا ۸۳۲ و با نظم الفبایی تألیف کرد. [۶]
ابن حجر عسقلانی، ذیل الدرر الکامنه، ج۱، ص۶۲، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱.۵ - الضوء اللامعشاگرد برجسته ابن حجر، محمد بن عبدالرحمان سخاوی (متوفی ۹۰۲)، هنگام پاک نویس کردن الدرر الکامنه، تراجم بسیاری بر آن افزود. وی در کتاب خود با نام الضوء اللامع لاَهل القرن التاسع، که طی ۸۹۰ ـ ۸۹۸ فراهم آورد، [۷]
محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصر الاسلامیّة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۳۴ـ ۱۳۵، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
نیز تراجم بزرگان عالم اسلام در سده نهم (از ۸۰۱ به بعد) را به ترتیب الفبایی گرد آورد و به ذکر برخی مشاهیر اهل ذمه نیز پرداخت. [۸]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ، ج ۱، ص ۴ـ۶، قاهره (۱۳۵۴ـ۱۳۵۵).
۱.۶ - النور السافرپس از آن عبدالقادر بن شیخ عَیدَروس (متوفی ۱۰۳۸)، مورخ یمنی ساکن احمد آباد هند ، النور السافر عن اخبار القرن العاشر را در شرح حال بزرگان جهان اسلام از ۹۰۱ تا پایان ۱۰۰۰، به شیوه سال‌شمار تألیف و در آن از روی‌دادهای مهم یاد کرد و پاره‌ای حکایات و آگاهی‌های حدیثی و فقهی و ادبی را در آن گنجاند [۹]
عبدالقادر بن شیخ عیدروس، تاریخ النور السافر عن اخبار القرن العاشر، ج۱، ص۵ ـ۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
و سخنی کوتاه در ذکر اوصاف پیامبر اکرم در ابتدای کتاب خویش آورد.عیدروس نیز مانند ابن حجر و سخاوی و سیوطی زندگی‌نامه خود را در کتابش درج کرده است. [۱۰]
عبدالقادر بن شیخ عیدروس، تاریخ النور السافر عن اخبار القرن العاشر، ج۱، ص۳۰۰ـ ۳۰۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
کار عیدروس را مورخان بعدی ادامه دادند و آن را تکمیل کردند. ۱.۷ - السَّنا الباهرمحمد بن ابی بکر شِلّی (متوفی ۱۰۹۳)، مورخ و منجم یمنی، السَّنا الباهر بتکمیل النور السافر را در ذیل اثر عیدروس، و عِقد الجواهر و الدُرر فی اخبار القرن الحادی عشر را در شرح زندگی بزرگان سده یازدهم تألیف کرد. [۱۱]
محمدامین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۳، ص۳۳۸، بیروت: دارصادر، (بی تا).
[۱۲]
زرکلی، ج۶، ص۵۹ـ۶۰.
۱.۸ - الکواکب السائرهنجم الدین محمد بن محمد غَزّی (متوفی ۱۰۶۱)، الکواکب السائرة باعیان المئة العاشرة را در شرح حال بزرگان، غالباً علما و ادبا و متصوفه ، از ۹۰۱ تا پایان ۱۰۰۰ با ترتیبی نو فراهم آورد؛ وی تراجم را به سه طبقه تقسیم و هر طبقه را ــ که ۳۳ سال از آن سده را در بر می‌گرفت ــ به ترتیب الفبایی تنظیم کرد و کسانی را که «محمد» نام داشتند به جهت هم‌نامی با حضرت رسول مقدّم داشت. [۱۳]
نجم الدین محمد بن محمد غزی، الکواکب السائرة باعیان المئة العاشره، ج۱، ص۵ـ۷، چاپ جبرائیل سلیمان جبور، بیروت ۱۹۷۹.
او کتاب لُطف السَمَر و قَطف الثمر را به همان شیوه، مشتمل بر تراجم بزرگان سده یازدهم از آغاز تا ۱۰۳۳ به مثابه طبقه چهارم و ذیلی بر کتاب پیشین، تألیف کرد که در حقیقت سرگذشت‌نامه معاصران اوست. [۱۴]
نجم الدین محمد بن محمد غزی، الکواکب السائرة باعیان المئة العاشره، ج۱، ص ۳ـ۴، چاپ جبرائیل سلیمان جبور، بیروت ۱۹۷۹.
۱.۹ - خلاصة الاثرمحمد امین مُحِبّی (متوفی ۱۱۱۱)، مورخ و ادیب دمشقی، نیز در خُلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر تراجم رجال سده یازدهم را گرد آورد. [۱۵]
محمدامین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳ـ ۵، بیروت: دارصادر، (بی تا).
۱.۱۰ - سلک الدررمحمد خلیل بن علی مرادی (متوفی ۱۲۰۶)، مورخ دمشقی، شرح حال بزرگان سده دوازدهم را در سِلکُ الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر نوشت. [۱۶]
محمدخلیل بن علی مرادی، سِلک الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر، ج۱، ص۴، بولاق ۱۲۹۱ـ۱۳۰۱، چاپ افست بغداد (بی تا).
۱.۱۱ - البدر الطالعگزیدهای از شرح حال بزرگان سده هشتم تا اواسط سده سیزدهم را محمد بن علی شوکانی (متوفی ۱۲۵۰)، فقیه یمنی، در البدر الطالع بمحاسن مَن بعد القرن السابع گرد آورد. ۱.۱۲ - حلیة البشرعبدالرزاق بن حسن بَیطار (متوفی ۱۳۳۵)، عالم و ادیب و مورخ دمشقی، حِلیة البشر فی تاریخ القرن الثالث عشر را در شرح حال بزرگان سده سیزدهم نوشت. ۲ - محتوای عمده سدهنامههابررسی سرگذشت‌نامه‌های اخیر نشان می‌دهد که مؤلفان آن‌ها سهم عمده‌ای را به علما و ادبا و متصوفه اختصاص داده‌اند و توجه آنان بیش‌تر معطوف به قلمرو ممالیک و عثمانی ، یعنی نواحی مصر و شام و حجاز و یمن و آسیای صغیر ، بوده است. هم‌چنین از مطالعه این آثار می‌توان به وجود مدارس بسیار به مثابه مراکز نشر علوم اسلامی ، و رواج تصوف و طریقت‌های صوفیه و وجود خانقاه‌ها و « زاویه » های بسیار در این نواحی پی برد. ۳ - فهرست منابع(۱) عباس عزّاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد ۱۳۵۳ـ۱۳۷۱/ ۱۹۳۵ـ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش. (۲) عباس عزّاوی، التعریف بالمورخین، فی عهد المغول و الترکمان، بغداد ۱۳۷۶/۱۹۵۷. (۳) ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰. (۴) زرکلی. (۵) ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنه، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳. (۶) ابن حجر عسقلانی، ذیل الدرر الکامنه، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۷) محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصر الاسلامیّة و مصادر التاریخ المصری، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹. (۸) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره (۱۳۵۴ـ۱۳۵۵). (۹) عبدالقادر بن شیخ عیدروس، تاریخ النور السافر عن اخبار القرن العاشر، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۱۰) محمدامین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت: دارصادر، (بی تا). (۱۱) نجم الدین محمد بن محمد غزی، الکواکب السائرة باعیان المئة العاشره، چاپ جبرائیل سلیمان جبور، بیروت ۱۹۷۹. (۱۲) محمدامین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت: دارصادر، (بی تا). (۱۳) محمدخلیل بن علی مرادی، سِلک الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر، بولاق ۱۲۹۱ـ۱۳۰۱، چاپ افست بغداد (بی تا). ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ»، شماره۳۰۵۶. /p رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب تاریخی
|