جهان‌نما

---

جهان‌نُما، کتابی‌ جغرافیایی‌، به‌ زبان‌ ترکی‌، تألیف‌ حاجی‌خلیفه‌ (کاتب‌ چَلَبی‌)، مؤلف‌ کشف‌الظنون‌ است.

۱ - انگیزه‌ تألیف‌

---

حاجی‌خلیفه‌ انگیزه‌ تألیف‌ کتاب‌ جهان‌نما را، به‌ویژه‌، جنگ‌ کرت‌ یا اَقْریطِش‌ (در ۱۰۵۵) ذکر کرده‌ است‌. وی‌ تألیف‌ کتابش‌ را در ۱۰۵۸، آغاز کرد و نامش‌ را جهان‌نما گذاشت‌، اما پس‌ از مدتی‌ دست‌ از تألیف‌ آن‌ کشید. این‌ اثر نیمه‌ تمام‌ را به‌نام‌ متن‌ اول‌ جهان‌نما یا جهان‌نما ی‌ اول‌ می‌شناسند.

۲ - مطالب جهان‌نمای‌ اول‌

---

در جهان‌نمای‌ اول‌، توصیف‌ ممالک‌ از غرب‌ ربع‌ مسکون‌ (اندلس‌) و مغرب‌ آغاز و به‌ اقلیم‌ روم‌ (ممالک‌ عثمانی‌)، شبه‌جزیره‌ بالکان‌ و دشتهای‌ مجارستان‌ ختم‌ شده‌ است‌. برای‌ هر سرزمین‌ درباره‌ نام‌، موقعیت‌ و اوضاع‌ جغرافیایی‌، مراکز اداری‌ و شهرهای‌ عمده‌، راهها و منازل‌، تأسیسات‌ و بناها و تاریخ‌ شهرها، اطلاعاتی‌ آورده‌ شده‌ و از این‌ شیوه‌ کمابیش‌ در جهان‌نمای‌ دوم‌ نیز استفاده‌ شده‌ است‌ (نیز رجوع کنید به ادامه‌ مقاله‌). حاجی‌خلیفه‌، در صفحه‌ پایانی‌ جهان‌نمای‌ اول‌، نوشته‌ است‌ که‌ ممالک‌ روم‌ ایلی‌، بوسنی‌ و مجارستان‌، از فتوحات‌ جدید عثمانیها بودند و مطالب‌ راجع‌ به‌ آنها با استفاده‌ از کتابهای‌ قدیم‌ و جدید نوشته‌ شده‌ است‌، اما درباره‌ آناطولی‌، ولایات‌ وندیک‌ (ونیز)، پاپا (پاپ‌) و فرانسه‌، که‌ زمانی‌ جزو روم‌ایلی‌ بودند، مطلب‌ به‌ اختصار نوشته‌ خواهد شد و آنگاه‌ جزایر مجاور اقیانوس‌ اطلس‌، که‌ اقلیم‌ چهارم‌ را تشکیل‌ می‌دهند، معرفی‌ خواهند شد. آخرین‌ شهری‌ که‌ در جهان‌نمای‌ اول‌ به‌ آن‌ پرداخته‌ شده‌، هاتوان‌ (خطوان‌) در مجارستان‌ است‌. همه‌ نسخه‌های‌ شناخته‌ شده‌ جهان‌نما ی‌ اول‌ ناقص‌اند و معمولاً از فصل‌ سوم‌ (مبحث‌ دریاها) شروع‌ شده‌اند. هامر ـ پورگشتال، قسمت‌ روم‌ایلی‌ و بوسنی‌ را از روی‌ نسخه‌ وین ــ که‌ به‌ گمانی‌ به‌ خط‌ مؤلف‌ است‌ ــ در ۱۲۲۷/ ۱۸۱۲ به‌ زبان‌ آلمانی‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.

۳ - مطالب جهان‌نمای‌ دوم‌

---

حاجی‌ خلیفه‌ در ۱۰۶۵، تألیف‌ جهان‌نما ی‌ دوم‌ را با ساختار و مندرجاتی‌ متفاوت‌ با جهان‌نمای‌ اول‌ آغاز کرد، اما با مرگ‌ وی‌ در ۱۰۶۷، این‌ اثر نیز ناتمام‌ ماند.

۳.۱ - قسمت اول‌

کتاب‌ دارای‌ دو قسم‌ است‌: قسم‌ اول‌ شامل‌ چهارده‌ «امر» (فصل‌) درباره‌ جغرافیا و کلیات‌ است‌. در امر اول‌ روشهای‌ استفاده‌ از هندسه‌ و ترسیم‌ نقشه‌ ذکر شده‌ است‌ در امر دوم‌ به‌ معنا و موضوع‌ جغرافیا پرداخته‌ شده‌ و پس‌ از ذکر مطلب‌ مختصری‌ درباره‌ واژه‌شناسی کلمه‌ جغرافیا، از کره‌ زمین‌ و رسوم‌ و نقوش‌ آن‌ (عوارض‌ زمین‌) بحث‌ گردیده‌ و جغرافیا علمی‌ دانسته‌ شده‌ که‌ به‌ احوال‌ کره‌ زمین‌ و عوارض‌ سطح‌ آن‌ از حیث‌ جهت‌، رسوم‌، نقوش‌، حدود و مسافات‌ می‌پردازد دیگر مباحث‌ قسم‌ اول‌ عبارت‌اند از: مطالبی‌ درباره‌ منظومه‌ شمسی‌ ، مذاهب‌ سه‌گانه‌ درباره‌ علم‌ هیئت‌، جغرافیای‌ ریاضی‌ و توصیف‌ اتمسفر ، اقالیم‌ هفت‌گانه‌ و شرح‌ کتابهای‌ بطلمیوس‌

۳.۲ - قسمت دوم‌

قسم‌ دوم‌ جهان‌نمای‌ دوم‌، شامل‌ ۴۶ فصل‌ درباره‌ بلاد و ممالک‌ است‌ که‌ از مشرق‌ آسیا آغاز می‌شود و قرار بوده‌ است‌ به‌ سواحل‌ غربی‌ امریکا ختم‌ شود.

۳.۲.۱ - فصل‌ اول‌ تا چهارده

در فصل‌ اول‌ و دوم‌، زمین‌ و ماه‌ و احوال‌ بحار (شامل‌ حرکات‌ آبها و دریاها، جزر و مد و علل‌ آن‌ و آبهای‌ زیرزمینی‌) وصف‌ شده‌ و سپس‌ به‌ هر قاره‌ فصلی‌ جداگانه‌ اختصاص‌ یافته‌ است‌ در فصل‌ نهم‌ درباره‌ قطب‌ جنوب‌ مطالبی‌ آمده‌ و در فصل‌ چهاردهم‌ به‌ چین‌ و هند پرداخته‌ شده‌ است‌ در قسمت‌ هندوستان‌ علاوه‌ بر ذکر شهرها و وضع‌ جغرافیایی‌ آنها، به‌ترتیب‌، درباره‌ کوهها، گیاهان‌، محصولات‌ کشاورزی‌، معادن‌ و حیوانات‌ مطالبی‌ آمده‌ که‌ بیانگر تقسیم‌بندی‌ موضوعی‌ کتاب‌ نیز هست‌.

۳.۲.۲ - پس‌ از فصل‌ چهارده‌

پس‌ از فصل‌ چهارده‌، چند فصل‌ به‌ جزایر اختصاص‌ دارد، مانند جزیره‌ سوماترا در فصل‌ هفدهم‌ و جزیره‌ سیلان‌ در فصل‌ نوزدهم‌ فصل‌ بیست‌وسوم‌ درباره‌ اقلیم‌ سند است‌ از فصل‌ بیست‌وچهارم‌ مطالب‌ درباره‌ ایران‌ آغاز می‌شود و تا فصل‌ سی‌ و دوم‌ ادامه‌ می‌یابد؛ شامل‌: مکران‌، زابلستان‌ و خواست‌، کشمیر و تبت‌، سیستان‌، بدخشان‌ و غور و تخارستان‌، کرمان‌ و هرمز و لار، اقلیم‌ فارس‌، خوزستان‌ و لرستان‌ و اقلیم‌ جبل‌ فصل‌ سی‌وسوم‌ درباره‌ اقلیم‌ خراسان‌ و قُهستان‌ و یکی‌ از بخشهای‌ مفصّل‌ کتاب‌ جهان‌نمای‌ دوم‌است‌ پس‌ از آن‌، نواحی‌ دیگر مانند قومس‌ و طبرستان‌ و مازندران‌، خوارزم‌ و دیلم‌ و گیلان‌، ماوراءالنهر، ترکستان‌، آذربایجان‌، اَرّان‌ و مغان‌ و شروان‌، گرجستان‌، ارمنستان‌ و اقلیم‌ شام‌ وصف‌ گردیده‌ است‌. آخرین‌ فصل‌ کتاب‌ به‌ اقلیم‌ آناطولی‌ اختصاص‌ دارد. حدود یک‌چهارم‌ مطالب‌ کتاب‌ درباره‌ ایران‌ است‌.

۴ - تصاویر و نقشه‌ها

---

یکی‌ از نکات‌ بارز جهان‌نما تصاویر و نقشه‌های‌ آن‌ است‌. مهم‌ترین‌ آنها عبارت‌اند از: تصویر منظومه‌ شمسی‌ و سیارات‌ ، نصف‌النهار قسطنطنیه‌ و دمشق‌ و نسبت‌ آنها با خط‌ استوا و تصویر جهات‌ اصلی‌ و فرعی‌ بر مبنای‌ قبله‌ نقشه‌ جهان‌ در دو صفحه‌ دایره‌ای‌ شکل‌ ، نقشه‌های‌ اروپا با مدارها و نصف‌النهارها ، نقشه‌ افریقا که‌ در آن‌ مدارها با خطوط‌ مستقیم‌ و نصف‌النهارها به‌ صورت‌ منحنی‌ آمده‌اند . و نقشه‌ آسیا که‌ در آن‌ مدارها و نصف‌النهارها با خطوط‌ منحنی‌ کشیده‌ شده‌ است‌ در نسخه‌ خطی‌ کتاب‌ جهان‌نما ی‌ دوم‌ به‌ زبان‌ ترکی‌، علاوه‌ بر نقشه‌ای‌ از قطب‌ جنوب‌ ، درباره‌ هریک‌ از قسمتهایی‌ که‌ مؤلف‌ از آن‌ها مطالبی‌ آورده‌، نقشه‌ای‌ آمده‌ است‌، ولی‌ در نسخه‌ ترجمه‌ شده‌، همه‌ این‌ نقشه‌ها وجود ندارد. برخی‌ نقشه‌های‌ جهان‌نمای‌ دوم‌ دارای‌ سه‌ مقیاس‌ است‌: میل‌ اسلامی‌، میل‌ فرنگی‌ و میل‌ ایتالیایی‌.

۵ - استفاده از ۱۵۰ منبع برای‌ تألیف‌

---

حاجی‌خلیفه‌ برای‌ تألیف‌ جهان‌نمای‌ دوم‌ از حدود ۱۵۰ منبع‌ ترکی‌، عربی‌ و فارسی‌ بهره‌ برده‌. و در مقدمه کتابش‌ به‌ تعدادی‌ از آن‌ها اشاره‌ کرده‌ است‌ ، بخشی‌ از اطلاعات‌ مؤلف‌ نتیجه‌ سفرهایش‌ به‌ شهرها و مناطق‌ گوناگون‌ و مشاهدات‌ اوست‌.

۶ - شهرت کتاب

---

کتاب‌ جهان‌نما، به‌سبب‌ تقدم‌ و اعتبارش‌ در موضوعات‌ جغرافیایی‌ و وصف‌ ممالک‌، به‌ویژه‌ سرزمینهای‌ عثمانی‌، از زمان‌ تألیف‌ شهرت‌ یافت‌. این‌ کتاب‌، به‌رغم‌ ناتمام‌ بودنش‌، الگوی‌ دیگر تألیفات‌ جغرافیایی‌ در ترکیه‌ شناخته‌ شده‌ و حتی‌ قرن‌ یازدهم‌ در این‌ کشور، به‌ قرن‌ کاتب‌ چلبی‌ معروف‌ شده‌ است‌. بارتولد جهان‌نما را نخستین‌ تلاش‌ علمی‌ برای‌ مقایسه‌ اطلاعات‌ متون‌ جغرافیایی‌ اروپایی‌ با متون‌ جغرافیایی‌ اسلامی‌ دانسته‌ و گفته‌ است‌ که‌ تا آن‌ زمان‌ در اروپا چنین‌ کاری‌ صورت‌ نگرفته‌ بود.

۷ - ضعف کتاب

---

از نکات‌ انتقادی کتاب‌ حاجی‌خلیفه‌، آن‌ است‌ که‌ مؤلف‌ در متن‌ کتاب‌، به‌جز چند مورد، نام‌ منابع‌ را نیاورده‌ و به‌ ذکر آن‌ها در مقدمه‌ بسنده‌ کرده‌ است‌.

۸ - نسخه‌ها

---

از جهان‌نمای‌ دوم‌ نسخه‌های‌ متعددی‌ موجود است‌. ظاهراً نسخه‌ای‌ که‌ به‌ همت‌ ابراهیمِ مُتفرقَّه‌ (متوفی‌ ۱۱۵۸) و با توضیحات‌ و تعلیقات‌ او، با عنوان‌ تذییل‌الطابع‌، در ۱۱۴۵ انتشار یافته‌، معروف‌ترین‌ نسخه‌ چاپی‌ جهان‌نما و مهم‌ترین‌ کتاب‌ چاپ‌ شده‌ به‌وسیله‌ ابراهیم‌ متفرقّه‌ است‌ از جمله‌ نسخه‌های‌ معروف‌ جهان‌نما، نسخه‌ای‌ در کتابخانه‌ نورعثمانیه‌ (ش‌ ۲۹۹۸) و نسخه‌ دیگری‌ در کتابخانه‌ علی‌پاشا از کتابخانه‌ سلیمانیه‌ شهر استانبول‌ (ش‌ ۱۸۷۷) است‌. در ایران‌ نیز دو نسخه‌ از جهان‌نمای‌ دوم‌ وجود دارد: نسخه‌ خطی‌ جهان‌نما به‌ ترکی‌، در ۲۶۷ برگ‌، که‌ در بخش‌ نسخ‌ خطی‌ کتابخانه‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ به‌ شماره‌ نسخه‌ ش‌ ۶۸۸ نگهداری‌ می‌شود و ترجمه‌ جهان‌نما به‌ فارسی‌ که‌ محمد چارمحالی‌ آن‌ را در ۱۲۱۴ به‌ فرمان‌ آقامحمد خان‌قاجار (متوفی‌ ۱۲۱۱) انجام‌ داده‌ و در ۸۲۱ صفحه‌، به‌ شماره‌ ۲۷۰۹، در بخش‌ نسخ‌ خطی‌ کتابخانه‌ مرکزی‌ دانشگاه‌ تهران‌ محفوظ‌ است‌. نسخه‌ای‌ از جهان‌نما ی‌ اول‌ نیز در کتابخانه‌ آیت‌اللّه‌ نجفی‌ مرعشی‌ در قم‌ و نسخه‌ای‌ در کتابخانه‌ ملی‌ تبریز (چاپ‌ قسطنطنیه‌ در ۱۱۴۵) موجود است‌.

۹ - تحقیقات‌ درباره‌ کتاب‌

---

به‌رغم‌ تلاشهای‌ محققان‌ اروپایی‌ و ترکیه‌ای‌، مانند تشنر، کراچکوفسکی‌، گوک‌یای‌ و سلن‌، تحقیقات‌ درباره‌ کتاب‌ جهان‌نما به‌ اندازه‌ای‌ نیست‌ که‌ بتوان‌ درباره‌ جزئیات‌ این‌ کتاب‌ اظهارنظر قطعی‌ کرد. از جمله‌ درباره‌ اینکه‌ نقشه‌های‌ کتاب‌ را خود حاجی‌خلیفه‌ ترسیم‌ کرده‌ است‌ یا پس‌ از وی‌ (به‌ ویژه‌ از سوی‌ ابراهیم‌ متفرقّه‌) بر کتاب‌ افزوده‌ شده‌اند، تردید وجود دارد. به‌ گفته‌ گوک‌یای‌، نقشه‌های‌ آذربایجان‌ و آناطولی‌ از افزوده‌های‌ ابراهیم‌ متفرقّه‌ و متعلق‌ به‌ جغرافیای‌ کبیر است‌.

۱۰ - فهرست منابع‌

---

(۱) واسیلی‌ ولادیمیروویچ‌ بارتولد، فرهنگ‌ و تمدن‌ اسلامی‌، ترجمه‌ عباس‌ به‌نژاد، تهران‌ ۱۳۸۳ ش‌.
(۲) محمدطاهر بروسه‌لی‌، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، استانبول‌ ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
(۳) مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ تقویم‌التواریخ‌: سالشمار وقایع‌ مهم‌ جهان‌ از آغاز آفرینش‌ تا سال‌ ۱۰۸۵ ه.ق، از مترجمی‌ ناشناخته‌، چاپ‌ میرهاشم‌ محدث‌، تهران‌ ۱۳۷۶ ش‌.
(۴) مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، نسخه‌ خطی‌ كتابخانه‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌، ش‌ ۶۸۸، میكروفیلم‌ كتابخانه‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌، ش‌ ۱۰۴۰.
(۵) مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، از محمد چارمحالی‌، نسخه‌ خطی‌ كتابخانه‌ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌، ش‌ ۲۷۰۹.
(۶) كاظم‌ روحانی‌، «كتابشناسان‌ مسلمان‌»، كیهان‌ اندیشه، ش‌ ۴ (بهمن‌ و اسفند ۱۳۶۴).
(۷) رحیم‌ رئیس‌نیا، ایران‌ و عثمانی‌ در آستانه‌ قرن‌ بیستم‌، تبریز ۱۳۷۴ ش‌.
(۸) ایگناتی‌ یولیانوویچ‌ كراچكوفسكی‌، تاریخ‌ نوشته‌های‌ جغرافیایی‌ در جهان‌ اسلامی، ترجمه‌ ابوالقاسم‌ پاینده‌، تهران‌ ۱۳۷۹ ش‌.
(۹) A. Adnan Adivar, Osmanli Turklerinde ilim, Istanbul ۲۰۰۰;
(۱۰) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul ۱۹۸۷;
(۱۱) EI ۲ , s.v. "Djughrafiya. VI: the Ottoman geographers" (by Fr. Taeschner);
(۱۲) Orhan Saik Gokyay, "Katip Celebi: hayati, sahsiyeti, eserleri", in Katip Celebi: hayati ve eserleri hakkinda incelemeler, Ankara: Turk Tarih Kurumu Basmevi, ۱۹۹۱;
(۱۳) IA , s.v. "Katib Celebi" (by Orhan Saik Gokyay);
(۱۴) Hamit Sadi Selen, "(Review of) Cihannuma", in Katip Celebi, ibid ;
(۱۵) TDVIA, s.v. "Cihannuma" (by Orhan Saik Gokyay);
(۱۶) Cavit Orhan Tutengil, "Turk aydinlanmasinin kokleri, Turkiye'de ۲۵۰ yil once basilan ilk Turkce kitaba kadar uzanir", Sanat dergisi, no.۳۰۸ (۱۹۷۹);
(۱۷) Huseyin G. Yurdaydin, "Dusunce hayati", in Turkiye tarihi, ed. Sina Aksin, vol. ۳, Istanbul ۱۹۹۰.

۱۱ - پانویس

---