جرجیسجِرجیس، از پیامبران دوره فترت بنا بر برخی قصص اسلامی است. فهرست مندرجات۲ - محل تولد و شهادت ۳ - جِرجیس در منابع لغوی ۴ - جِرجیس در قرآن کریم ۵ - منبع قصه جِرجیس ۵.۱ - در تاریخ طبری ۵.۱.۱ - نهی از منکر داذانه ۵.۲ - در کتب مقدسی ۵.۳ - در منابع حدیثی شیعه ۵.۳.۱ - در قصص‌الانبیاء قطب راوندی ۶ - خصایص ۷ - جرجیس در ادبیات فارسی ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - جِرجیس در متون تاریخی و تفسیریقصه جرجیس، که در برخی متون تاریخی و تفسیری و حدیثی مسلمانان با شاخ و برگهای بسیار وارد شده، در واقع مبتنی بر افسانه جورج قدیس، از شهدای مسیحی، است که دیر زمانی پیش از ظهور اسلام پدید آمده بود در باره جورج قدیس، به جز واقعه شهادتش، اطلاع تاریخی دیگری در دست نیست؛ اما، در جهان مسیحی افسانه‌هایی چون کشتن اژدها به او نسبت داده شده است. همچنین او را حامی بعضی شهرها و کشورهای مسیحی دانسته‌اند. ۲ - محل تولد و شهادتمطابق روایتی متعلق به قرن ششم میلادی، اصل وی از لُد در فلسطین بوده و پس از شهادت نیز در آن‌جا دفن شده است [۱]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «موصل».
۳ - جِرجیس در منابع لغویدر باره واژه جرجیس در منابع لغوی عربی مطلبی نیامده و لغت‌نویسان به همین توضیح اکتفا کرده‌اند که نام پیامبری بوده است [۲]
اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، ذیل «موصل»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷.
[۳]
ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «موصل».
[۴]
محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ذیل «جرجس»، ج۱۵، چاپ ابراهیم ترزی و دیگران، کویت ۱۳۹۵/۱۹۷۵، چاپ افست بیروت.
اما، با توجه به منشأ قصه و نوع ترکیب واژه، به نظر می‌رسد مُعرَّبِ جورج باشد.
۴ - جِرجیس در قرآن کریمدر قرآن کریم نیز ذکری از جرجیس به میان نیامده؛ اما، در تفاسیر و تواریخ ، از پیامبران دوره فترت پس از عیسی علیه‌السلام شمرده شده است. [۵]
مسعودی، مروج، ج۱، ص۷۳، (بیروت).
[۶]
عتیق‌بن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، ج۱، ص۵۴، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ ش.
۵ - منبع قصه جِرجیسمنبع اصلی قصه جرجیس در متون تاریخی و حدیثی مسلمانان، وهْب‌بن مُنَبِّه است. [۷]
طبری، تاریخ، ج۲، ص۲۴، (بیروت).
[۸]
مسعودی، مروج، ج۱، ص۷۳، (بیروت).
[۹]
مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۳، ص۱۳۴، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
۵.۱ - در تاریخ طبریطبری [۱۰]
طبری، تاریخ، ج ۲، ص۲۴ـ۳۶، (بیروت).
گسترده‌ترین روایت این قصه را از طریق ابن‌اسحاق نقل کرده است.
برطبق روایت طبری، جرجیس از بندگان صالح خداوند و اهل فلسطین بود. وی از جمله کسانی بود که بازماندگان حواریون مسیح را دیده و از آنان اخذ علم کرده و ایمان خود را پنهان داشته بودند. جرجیس شغل بازرگانی داشت و از این طریق به مستمندان کمک می‌کرد. وی در بذل مال بی‌دریغ بود، چندانکه گاهی خود تهیدست می‌شد و سپس به کسب و کار می‌پرداخت و مال به دست می‌آورد. در واقع، او برای صدقه دادن کار می‌کرد وگرنه فقر را دوست‌تر می‌داشت. ۵.۱.۱ - نهی از منکر داذانهجرجیس، که از فرمانروایی مشرکان بر سرزمین خود احساس ناامنی کرده بود، تصمیم گرفت به نزد داذانه ، پادشاه جبار موصل (احتمالاً دیوکلسین ، امپراتور روم از ۲۸۴ تا ۳۰۵ میلادی)، برود. وی برای جلب رضایت داذانه، که مشرکان را در آن سرزمین بر او مسلط نگرداند، مال فراوان به همراه برد تا به او هدیه بدهد، اما متوجه شد که داذانه بت‌پرست است و مردم را به سجده کردن بر بتی به نام اِفّلون وا می‌دارد؛ ازاین‌رو، مالی را که با خود برده بود، بین مردم تقسیم کرد و او را به ترک بت‌پرستی دعوت نمود. داذانه هم متقابلاً جرجیس را به بت‌پرستی خواند و بین آن دو مجادله‌ای درگرفت و سرانجام پادشاه ، جرجیس را مخیر کرد که یا تن به شکنجه دهد یا در مقابل افّلون سجده کند. جرجیس سجده نکرد و از این‌رو، چندبار شکنجه و سپس به حبس همراه با شکنجه محکوم شد، اما به کمک فرشته‌ای نجات یافت و نزد داذانه بازگشت و این‌بار داذانه تا سه بار او را به اَشکال گوناگون به قتل رساند و جرجیس هر بار، به امر خدا ، زنده شد. در این میان، همسر داذانه، با دیدن حالات جرجیس، ایمان آورد و به همین جرم به دستور داذانه به قتل رسید. در مجموع، ۰۰۰، ۳۴ تن به جرجیس ایمان آوردند که همگی کشته شدند. جرجیس، پس از کشته شدن همسر داذانه، به درگاه خدا دعا کرد و برای خود رفع بلا و مرگ ، و برای داذانه و قومش عذاب و نابودی خواست. خدا دعای او را اجابت کرد و بدین ترتیب، مرگ چهارم و ابدی نصیب جرجیس گردید. در مراحل حبس و شکنجه جرجیس، معجزات و کرامات چندی روی داد، از جمله زنده شدن گاو مرده، سبز شدن گیاهان خشکیده، زنده شدن مردگان و شفا یافتن نابینا . در منابع بعد از طبری، قصه جرجیس با تغییراتی در برخی جزئیات حوادث و تعبیرات، و گاهی به‌طور خلاصه، نقل شده است. [۱۱]
احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال، ج۱، ص۴۵، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
[۱۲]
مسعودی، مروج، ج۱، ص۷۳، (بیروت).
[۱۳]
مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۳، ص۱۳۴، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۱۴]
احمدبن محمد ثعلبی، قصص‌الانبیاء، ج۱، ص۳۸۶ـ۳۹۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة.
۵.۲ - در کتب مقدسیمقدسی از جمله کسانی است که این قصه را به اختصار آورده و نحوه بیان وی نشان دهنده شک و تردید او در صحت کل ماجرا است. ۵.۳ - در منابع حدیثی شیعهقصه جرجیس در پاره‌ای از منابع حدیثی شیعه ، نظیر قصص‌الانبیاء قطب راوندی ، [۱۶]
سعیدبن هبه اللّه قطب راوندی، قصص‌الانبیاء، ج۱، ص ۲۳۸ـ۲۴۰، چاپ غلامرضا عرفانیان یزدی، مشهد ۱۴۰۹.
بحارالانوار مجلسی [۱۷]
مجلسی، بحار الانوار، ج ۱۴، ص۴۴۵ـ۴۴۷.
و النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین جزایری [۱۸]
نعمت‌اللّه‌بن عبداللّه جزایری، النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص ۴۵۰ـ۴۵۲، قم ۱۴۰۴.
آمده است که با نقل طبری و ثعلبی تفاوتهایی دارد.
از جمله اینکه در نقل شیعی این روایت ، تعبیر «بَعثَ اللّه جرجیس الی ملِکٍ بالشام» [۱۹]
سعیدبن هبه اللّه قطب راوندی، قصص‌الانبیاء، ج۱، ص۲۳۸، چاپ غلامرضا عرفانیان یزدی، مشهد ۱۴۰۹.
آمده که نشان می‌دهد وی را خدا برانگیخته است.
همچنین وقتی پادشاه از او می‌پرسد: «اهل کجایی؟» وی می‌گوید: «رومی‌ام ولی در فلسطین سکونت دارم» [۲۰]
سعیدبن هبه اللّه قطب راوندی، قصص‌الانبیاء، ج۱، ص۲۳۸، چاپ غلامرضا عرفانیان یزدی، مشهد ۱۴۰۹.
که این نکته در نقل اهل سنّت نیامده است.
همچنین در نقل شیعی این قصه ، [۲۱]
سعیدبن هبه اللّه قطب راوندی، قصص‌الانبیاء، ج۱، ص۲۳۹، چاپ غلامرضا عرفانیان یزدی، مشهد ۱۴۰۹.
جرجیس به چاه انداخته می‌شود ولی در نقل اهل سنّت، [۲۲]
طبری، تاریخ، ج۲، ص۳۱، (بیروت).
به درون مجسمه توخالی گاوی انداخته می‌شود.
۵.۳.۱ - در قصص‌الانبیاء قطب راوندیدر قصص‌الانبیاء قطب راوندی، که قدیم‌ترین روایت موجودِ شیعی از این قصه است، کل حدیث از ابن‌بابویه نقل شده، اما چون این قصه در هیچ‌یک از کتابهای موجود ابن‌بابویه وجود ندارد، به نظر می‌رسد قطب راوندی قصه را از یکی از کتابهای ابن‌بابویه، که اینک در دسترس نیست، نقل کرده باشد و این کتاب ظاهراً کتاب‌النبوة ابن‌بابویه است که خود او در برخی آثارش [۲۳]
ابن‌بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۱، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
[۲۴]
ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۸۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.
[۲۵]
ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۳۱۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.
به آن اشاره کرده است.
احتمالاً مأخذ عمده قطب راوندی در قصص‌الانبیاء همین کتاب‌النبوة ابن‌بابویه بوده است. [۲۶]
حسن انصاری قمی، «نسخه‌ای ناقص از کتاب النبوه صدوق»، ج۱، ص۳۴، نشر دانش، سال ۱۹، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۱).
منبع اصلی ابن‌بابویه هم در نقل مطالبی از این دست، ظاهراً کتاب‌المبتداء ابان‌بن عثمان بَجَلی، مورخ معروف شیعی، است که در بسیاری از آثارش از او حدیث نقل کرده است. [۲۷]
محمدکاظم رحمتی، «بازمانده‌هایی از کتابی کهن در سیره نبوی از عالمی امامی: المبتدا و المبعث و المغازی الوفاة و السقیفة و الردة ابان‌بن عثمان بجلی»، ج۱، ص۶۴، کتاب ماه دین، سال ۸، ش ۱ـ۲ (آبان و آذر ۱۳۸۳).
در هر حال مجلسی ، [۲۸]
مجلسی، بحار الانوار، ج ۱۴، ص۴۴۷.
پس از ذکر قصه جرجیس، یادآور شده که این قصه در منابع تاریخی مفصّل‌تر آمده اما چون اعتمادی به سند آن نیست از ذکر آن خودداری کرده است.
۶ - خصایصدر احادیث، جرجیس با عنوان « شهید »، [۲۹]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۹، ص۶۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
و «سیدالشهدا» [۳۰]
عبدالرزاق‌بن همام صنعانی، تفسیرالقرآن، ج۲، ص۱۵۰، چاپ مصطفی مسلم محمد، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۳۱]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۶۴، ص۱۹۲، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
خوانده شده است.
پاره‌ای از ویژگیهای جرجیس، از جمله صبر و شکیبایی ، تحمل انواع شکنجه و بت‌شکنی، با ویژگیهای مشابهی در شخصیت حضرت علی علیه‌السلام تطبیق داده شده است. [۳۲]
ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۴۷، نجف ۱۹۵۶.
در برخی از دعاها نیز به نام جرجیس اشاره شده است. [۳۳]
ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ج۳، ص۱۴۲، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶.
۷ - جرجیس در ادبیات فارسیدر برخی اشعار فارسی از شخصیت جرجیس، به عنوان اُسوه پایداری که بارها مورد امتحان الاهی قرار گرفته، یاد شده است. [۳۵]
مجدودبن آدم سنایی، دیوان، ج۱، ص۶۰۱، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۳۶]
جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، ج۲، ص۱۲۰، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۳۷]
جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، ج۳، ص۳۳، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۳۸]
جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، ج۳، ص ۷۴، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۳۹]
جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، ج۴، ص۱۱۳، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۴۰]
جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، ج۴، ص۲۸۴، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
همچنین در یک مَثَلِ مشهور فارسی به جرجیس اشاره شده است. [۴۱]
علی‌اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج۴، ص۱۷۶۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۴۲]
احمد بهمنیار، داستان‌نامه بهمنیاری، ج۱، ص۵۱۷، به‌کوشش فریدون بهمنیار، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۴۳]
مهدی پرتوی آملی، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، ج۲، ص۱۰۰۱ـ ۱۰۰۴، تهران ۱۳۶۹ ش.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷. (۳) ابن‌بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴. (۴) ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف ۱۹۵۶. (۵) ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶. (۶) ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱. (۷) ابن‌منظور، لسان العرب. (۸) حسن انصاری قمی، «نسخه‌ای ناقص از کتاب النبوه صدوق»، نشر دانش، سال ۱۹، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۱). (۹) احمد بهمنیار، داستان‌نامه بهمنیاری، به‌کوشش فریدون بهمنیار، تهران ۱۳۶۹ ش. (۱۰) مهدی پرتوی آملی، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، تهران ۱۳۶۹ ش. (۱۱) احمدبن محمد ثعلبی، قصص‌الانبیاء، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة. (۱۲) نعمت‌اللّه‌بن عبداللّه جزایری، النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، قم ۱۴۰۴. (۱۳) اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷. (۱۴) علی‌اکبر دهخدا، امثال و حکم، تهران ۱۳۵۷ ش. (۱۵) احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش. (۱۶) محمدکاظم رحمتی، «بازمانده‌هایی از کتابی کهن در سیره نبوی از عالمی امامی: المبتدا و المبعث و المغازی الوفاة و السقیفة و الردة ابان‌بن عثمان بجلی»، کتاب ماه دین، سال ۸، ش ۱ـ۲ (آبان و آذر ۱۳۸۳). (۱۷) مجدودبن آدم سنایی، دیوان، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۸۰ ش. (۱۸) عتیق‌بن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۹) عبدالرزاق‌بن همام صنعانی، تفسیرالقرآن، چاپ مصطفی مسلم محمد، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۲۰) طبری، تاریخ، (بیروت). (۲۱) سعیدبن هبه اللّه قطب راوندی، قصص‌الانبیاء، چاپ غلامرضا عرفانیان یزدی، مشهد ۱۴۰۹. (۲۲) مجلسی، بحار الانوار. (۲۳) محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ج۱۵، چاپ ابراهیم ترزی و دیگران، کویت ۱۳۹۵/۱۹۷۵، چاپ افست بیروت. (۲۴) مسعودی، مروج، (بیروت). (۲۵) مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲. (۲۶) جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش. (۲۷) یاقوت حموی، معجم البلدان. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جرجیس»، شماره۴۶۱۷. |