تویسرکانتویْسِرْکان، شهرستان و شهری به همین نام در استان همدان است. ۱ - شهرستان تویسرکاناین شهرستان با مساحتی حدود ۰۴۸، ۱ کم‌ـ ۲ در مرکز استان همدان واقع، و از شمال به شهرستان‌های همدان، بهار و اسدآباد، از شرق به شهرستان ملایر، از غرب به شهرستان صحنه در استان کرمانشاه و از جنوب به شهرستان نهاوند محدود است. [۱]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۲۲، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۲]
اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، ج۱، ص۱۹۰، تهران، ۱۳۸۳ش.
بنابر قانون تقسیمات کشوری در ۱۳۸۴ش، شهرستان تویسرکان از دو بخش مرکزی و قلقل رود، ۷ دهستان و ۳ شهر به نام‌های تویسرکان، سرکان و فرسفج تشکیل شده است.۱.۱ - منطقه جغرافیاییشهرستان تویسرکان در منطقۀ کوهستانی و در دامنه‌های غربی و کوهستانی الوند، از بلندترین رشته‌کوه‌های زاگرس، واقع شده است [۳]
جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۳۱۶، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۴]
فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۴۹۹، تهران، ۱۳۷۹ش.
کوه آلوسان (۹۱۰، ۲ متر)، بای کمر (۶۱۶، ۲ متر)، تخت رضا (۵۷۳، ۲ متر) و خان گرمز (۶۱۰، ۲ متر) از بلندترین کوههای این شهرستان است [۵]
فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۵۰۴، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۶]
فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۵۰۷، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۷]
فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۵۰۹، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۸]
فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۵۱۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
رودخانۀ گاماسیاب، شاخابۀ اصلی و عمدۀ رودخانۀ سیمره، رود مهم شهرستان تویسرکان است که از کوههای الوند سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه و برخی از شاخابه‌های آن، اراضی شهرستان تویسرکان را آبیاری می‌کند. [۹]
افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، ج۱، ص۳۸۲، تهران، ۱۳۷۳ش.
آب و هوای این شهرستان معتدل مایل به سرد تا سرد است و از نظر بارش جزو نواحی نیمه خشک به شمار می‌آید. [۱۰]
جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۳۱۶، تهران، ۱۳۷۹ش.
۱.۲ - اقتصاداساس اقتصاد شهرستان تویسرکان برپایۀ کشاورزی، دامداری، صنایع دستی و تولیدات صنعتی استوار است. با توجه به شرایط طبیعی (کوهستانی بودن و کمبود آب)، کشاورزی در این شهرستان رشد قابل توجهی نداشته است. گندم، جو، بنشن و میوه از مهم‌ترین محصولات این شهرستان است. دامداری نیز در این شهرستان به روش سنتی و صنعتی صورت می‌گیرد. صنایع دستی آن شامل قالی‌بافی، جاجیم، گلیم، نمدمالی و سفالگری است و از رونق خاصی برخوردار است. کارخانه‌ها و یا کارگاه‌های تولیدی مهم صنعتی در این منطقه رشد چندانی نداشته است و صنایع آن محدود به شماری کارخانه و کارگاه کوچک است. استخراج معادن نیز از دیگر فعالیت‌های اقتصادی شهرستان تویسرکان است. سنگ گرانیت سیاه و خاکستری، سیلیس، سنگ‌چینی، سنگ‌گچ، سنگ آهک و مرمر از کانی‌های این شهرستان است. [۱۱]
فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۴۷، ص۱۰۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۲]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۳۴۹، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۱۳]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۳۵۲، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۱۴]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۳۶۷-۳۶۸، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
۱.۳ - جمعیتجمعیت شهرستان تویسرکان در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۲۶۲، ۱۰۹ تن بوده است («درگاه...»، بش). زبان مردم این شهرستان در شهرها، بخش‌ها و بیش‌تر روستاها، فارسی با لهجۀ لری است، اما شماری از ساکنان برخی از روستاهای این شهرستان به زبان‌های ترکی و کردی سخن می‌گویند. [۱۵]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۲۵۶، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
۲ - شهر تویسرکاناین شهر که مرکز شهرستان تویسرکان است، در °۳۴ و ´۳۳ عرض شمالی و °۴۸ و ´۲۷ طول شرقی در ۸۵۰، ۱ متـری از سطح دریا واقع شده، [۱۶]
پاپلی‌یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، ج۱، ص۱۵۴، مشهد، ۱۳۶۷ش.
و جمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۵۲۰، ۴۲ تن بوده است («درگاه»، بش).نام تویسرکان از ترکیب دو نام «توی» و «سرکان» که درگذشته نام دو قریه بوده، تشکیل شده است. توی امروزه همان تویسرکان کنونی است، اما نام سرکان همچنان بر شهری در ۷ کیلومتری تویسرکان اطلاق می‌شود. [۱۷]
نک: اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، ج۱، ص۸۱۷، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۸]
فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۴۷، ص۲۳۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
۲.۱ - پیشینه تاریخیبراساس کاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در تپۀ باستانی بابا کمال و آثار و اشیاء به دست آمده از آن، دیرینگی این منطقه به حدود ۴ هزار سال ق‌م می‌رسد. همچنین آثار و بقایای کهن بیانگر آن است که در محل کنونی تویسرکان شهر بزرگی با قدمت ۳ هزار سال و نیز شهرها و قصبات آباد دیگری در نقاط دیگر این شهرستان وجود داشته است. آرامگاه حبقّوق (حیقوق) نبی از انبیای بنی‌اسرائیل در جنوب غربی تویسرکان که دیرینگی آن به حدود ۶۰۰، ۲ سال پیش می‌رسد، از جمله آثار تاریخی آن‌جا ست. [۱۹]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۶۷، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
هرچند که نام تویسرکان در منابع تاریخی و جغرافیایی سده‌های نخستین قمری تا حدود سده‌های ۶ و ۷ق به چشم نمی‌خورد، اما در این دسته از منابع به ناحیه و شهری به نام «رود راور» و یا «روذ راور» اشاره شده که در محل و یا مجاور تویسرکان امروزی واقع بوده است. ابن فقیه در سدۀ ۳ق رود راور از توابع نهاوند را یکی از نواحی آباد و پرنعمت برشمرده که طول آن ۳ فرسنگ بوده، و ۹۳ دهکدۀ پیوسته در آن جای داشته است و همچنین نهرهای آب در آن جریان، و نیز باغ‌های میوۀ فراوان داشته است. ۲.۲ - دروه ساسانیبنا به گزارش او در بررسی‌های صورت گرفته به روزگار قباد ساسانی (سل ۴۸۸-۴۹۶ و ۴۹۹-۵۳۱م) رودراور در کنار ۱۲ ناحیۀ دیگر، در قلمرو ساسانیان به عنوان پر نعمت‌ترین نواحی آن پادشاهی شناخته شد. در سدۀ ۴ق رودراور یکی از شهرهای مشهور با بناهایی از گل بوده است. رودراور در آن روزگار مرکزیت داشته، و از شهرهای دارای منبر به شمار می‌رفته است. [۲۵]
حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، ج۱، ص۱۴۱، تهران، ۱۳۴۰ش.
۲.۳ - دوره حمله مغولبه نظر می‌رسد شهر رودراور نیز به همراه دیگر نقاط همدان در سدۀ ۷ق در جریان یورش مغولان ویران شده، و به جای آن دو قصبۀ «توی» و «سرکان» به تدریج اهمیت یافته باشد. [۲۷]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۹۴، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
ظاهراً نخستین‌بار سمعانی در سدۀ ۶ ق بدون آن‌که از سرکان نامی برده باشد، از توی به عنوان یکی از روستاهای همدان یاد کرده است. یاقوت نیز در سدۀ ۷ق به نام توی اشاره کرده، و سرکان را یکی از قرای همدان معرفی نموده است. حمدالله مستوفی در سدۀ ۸ ق توی و سرکان را به همراه مشکان از توابع رودراور دانسته است. [۳۱]
حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، ج۱، ص۷۳، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
از وضعیت «توی» و «سرکان» پس از حملۀ مغول تا سدۀ ۱۰ق اطلاع روشنی در دست نیست. در ۹۹۶ق/۱۵۸۸م طایفۀ تکلو به همراه جمعی از دیگر ترکمانان به توی و سرکان و برخی دیگر از بلوکات همدان حمله کرده، دست به نهب و غارت زدند و گروه بسیاری را به قتل رساندند. [۳۲]
قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، ج۲، ص۸۸۴، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۶۳ش.
۲.۴ - دوره صفویههمزمان با ظهور سلسلۀ صفویه اقدامات مهم و قابل توجهی برای آبادی و توسعۀ این منطقه صورت گرفت و تقریباً از این دوره به بعد نام تویسرکان در منابع تاریخی به چشم می‌خورد. [۳۳]
نک: اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، ج۲، ص۸۴۸، تهران، ۱۳۵۰ش.
آثار و بناهایی که در دورۀ صفویه ساخته شده، بیانگر آبادانی و پیشرفت این منطقه در آن روزگار است [۳۴]
نک: مقدم «گل‌محمدی»، محمد، تویسرکان، ج۱، ص۲۳۳-۲۵۱، تهران، ۱۳۷۸ش.
در اواخر دورۀ صفویه عثمانیان به نواحی غربی ایران از جمله همدان، نهاوند و تویسرکان حمله کردند و آن نواحی را به تصرف درآوردند. در ۱۱۴۲ق/۱۷۲۹م نادرشاه افشار پس از تجهیز سپاه خود، از ناحیۀ ملایر و تویسرکان به سپاه عثمانی حمله کرد و آنان را در ناحیۀ تویسرکان شکست سختی داد. [۳۵]
استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، ج۱، ص۱۱۸- ۱۲۱، به کوشش عبدالله انوار، تهران، ۱۳۴۱ش.
پس از قتل نادرشاه در ۱۱۶۰ق/۱۷۴۷م نوادۀ او شاهرخ، مهرعلـی‌خان تکلو ــ از سـران ایل تکلـو ــ را به سمت والی همدان و بلوکات آن از جمله تویسرکان منصوب داشت. [۳۶]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۱۰۵، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۳۷]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۱۱۱، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
قبیلۀ زند نیز که در آن دوران در ناحیۀ کمازان در تبعید به سر می‌بردند، به زادگاه خود بازگشتند. آنها هنگام بازگشت، تویسرکان و ناحیه‌های پیرامون آن را تصرف کردند. [۳۸]
ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، ج۱، ص۱۴۷، به کوشش مدرس رضوی، تهران، ۱۳۵۶ش.
۲.۵ - دوره قاجاریهزینالعابدین شیروانی از مؤلفان اوایل دورۀ قاجار، تویسرکان را قصبه‌ای آباد، با ۱۰۰ پاره دیه که اهالی آن‌جا همه شیعه بوده‌اند، معرفی کرده، [۳۹]
زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۲۲۲- ۲۲۳، تهران، ۱۳۱۵ق.
اما اعتمادالسلطنه مؤلف اواسط دورۀ قاجاریه، به حدود ۳۰ خانوار یهودی که در قریۀ سرکان اقامت داشتند، اشاره نموده است. [۴۰]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، ج۱، ص۸۱۹، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
در آن دوران ادارۀ تویسرکان به دست شاهزادگان قاجار بود و آنان حاکمیت این منطقه را داشتند. [۴۱]
نک: سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، ج۱، ص۱۸۳، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۴۲]
سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، ج۳، ص۱۲۲۲، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۴۳]
سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، ج۳، ص۱۲۵۷، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، ۱۳۷۷ش.
از جملۀ این شاهزادگان، شیخعلی میرزا پسر فتحعلی‌شاه بود که در آغاز حاکم ملایر بود، سپس تویسرکان نیز ضمیمۀ قلمرو او شد. [۴۴]
شیرازی، فضل‌الله، تاریخ ذوالقرنین، ج۲، ص۹۸۳، به کوشش ناصر افشارفر، تهران، ۱۳۸۰ش.
[۴۵]
سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، ج۱، ص۱۸۳، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، ۱۳۷۷ش.
این وضع همچنان ادامه داشت و یک فرد به عنوان حاکم ملایر و تویسرکان منصوب می‌شد تا این‌که نهاوند نیز به حوزۀ تویسرکان و ملایر پیوست و این ۳ شهر از نظر تقسیمات کشوری به عنوان یک واحد حکومتی به «ولایات ثلاث» مشهور شدند و از اواسط دوران قاجاریه، فردی به عنوان حاکم «ولایات ثلاث» برای این ۳ شهر منصوب می‌شد. [۴۶]
نک: اعتضادالسلطنه علیقلی، اکسیر التواریخ، به کوشش جمشید کیان‌فر، ص۵۰۴، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۴۷]
شیبانی، ابراهیم، منتخب التواریخ، ج۱، ص۲۵۸، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۴۸]
شیبانی ابراهیم، منتخب التواریخ، ج۱، ص۲۶۳، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۴۹]
شیبانی، ابراهیم، منتخب التواریخ، ج۱، ص۲۶۸، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۵۰]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۱۸۷، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
۲.۶ - تقسیم‌بندی ایالتیدر قانون تشکیل ایالات و ولایات مصوب ۱۲۸۵ق/۱۸۶۸م، ایران به ۴ ایالت و ۱۲ ولایت تقسیم شد. یکی از این ولایات «ولایات ثلاث» بود که ملایر، تویسرکان و نهاوند را شامل می‌شد. [۵۱]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
در ۱۳۱۶ش براساس قانون جدید تقسیمات کشوری، شهرستان ملایر در استان پنجم قرار گرفت که تویسرکان نیز بخشی از آن شهرستان به شمار می‌رفت (مجموعه…، ص۸۶-۸۷). در ۱۳۲۸ش، بخش تویسرکان از شهرستان ملایر جدا شد و به مرکزیت شهر تویسرکان به شهرستان ارتقا یافت. [۵۲]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۱۹۱، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
آرامگاه حبقوق نبی، مقبرۀ ابومحجن ثقفی در محل پیر کمر بسته، آرامگاه میررضی آرتیمانی، مدرسۀ شیخعلی‌خان، کاروان‌سرای شاه عباسی، پل قدیم فرسفج و بازار سرپوشیدۀ تویسرکان از جمله آثار تاریخی این شهرستان است. [۵۳]
مقدم «گل‌محمدی»، محمد، ج۱، ص۱۹۴بب، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش.
۳ - فهرست منابع(۱) ابن حوقل محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۲۸م. (۲) ابن‌فقیه احمد، البلدان، به کوشش یوسف هادی، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م. (۳) ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، به کوشش مدرس رضوی، تهران، ۱۳۵۶ش. (۴) استرابادی محمدمهدی، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، ۱۳۴۱ش. (۵) اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، ۱۳۵۰ش. (۶) اصطخری ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م. (۷) اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، ۱۳۸۳ش. (۸) اعتضادالسلطنه علیقلی، اکسیر التواریخ، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، ۱۳۷۰ش. (۹) اعتمادالسلطنه محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش. (۱۰) افشین یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، ۱۳۷۳ش. (۱۱) پاپلی‌یزدی محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، ۱۳۶۷ش. (۱۲) جعفری عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش. (۱۳) حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش. (۱۴) حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م. (۱۵) «درگاه ملی آمار۱» (نک : مل). (۱۶) زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحه، تهران، ۱۳۱۵ق. (۱۷) سپهر محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، ۱۳۷۷ش. (۱۸) سمعانی عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۱۹) شیبانی ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، ۱۳۶۶ش. (۲۰) شیرازی فضل‌الله، تاریخ ذوالقرنین، به کوشش ناصر افشارفر، تهران، ۱۳۸۰ش. (۲۱) فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۶ش. (۲۲) فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۹ش. (۲۳) قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۲۴) مجموعۀ قوانین سال ۱۳۱۶ش. (۲۵) مقدسی محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م. (۲۶) مقدم «گل‌محمدی»، محمد، تویسرکان، تهران، ۱۳۷۸ش. (۲۷) نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش. (۲۸) یاقوت، بلدان. (۲۹)» Dargāh-e Mellī-ye Āmār «,wwwsciorgir/content/userfiles/_census۸۵/census۸۵/natayej/abadifil/۱۳xls. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تویسرکان»، شماره۶۲۰۲. |