بلوکبُلوک، یا بولوگ، اصطلاحی در تقسیمات کشوری در ایران در سده‌های گذشته، نیز اصطلاحی نظامی در سازمان لشکری دولت عثمانی بود. ۱ - معنای بلوکبلوک جمع: بلوکات، [۱]
محمد حسین بن خلف تبریزی، برهان قاطع، ج۱، ص۳۰۲، به کوشش محمد معین، تهران، ۱۳۳۰ش.
[۲]
آنندراج، محمد پادشاه، ج۱، ص۷۶۶، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۵ش.
واژه‌ای است ترکی، مشتق از مصدر بولمَک به معنای تقسیم کردن که در معانی بخش، قسمت، رسته، گروه و جماعت به کار می‌رود. [۳]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۲۴۲، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
[۴]
de Meynard، C A، ج۱، ص۳۴۶، Dictionnaire Turc-Fran ۵ ais، Amsterdam، ۱۹۷۱.
[۵]
Clauson، G، ج۱، ص۳۳۹، An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth-Century Turkish، Oxford، ۱۹۷۲.
۲ - کاربرد بلوکبلوک اصطلاحی بود که در تقسیمات کشوری در ایران و در دولت عثمانی به کار می‌رفت. ۲.۱ - در ایرانکاربرد این واژه به عنوان اصطلاحی در تقسیمات لشکری ایران به دوران فرمانروایی ایلخانان در سده‌های ۷و ۸ق/۱۳ و ۱۴م باز می‌گردد. [۶]
رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج۱، ص۱۹۵، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
در منابع این دوره، بلوک به معنای تقسیم نیز آمده است؛ چنان‌که رشیدالدین فضل‌الله در تقسیم اقطاعات به مأموران وصول مالیات دستور داد که اقطاعات را در میان صده و دهه بلوک نمایند. [۷]
رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج۲، ص۱۴۸۴، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
در تقسیمات کشوری به صورت جمع و مفرد به معنی نواحی حومه شهر و آبادی‌های «متصل شهر» [۸]
عبدالله حافظ ابرو، جغرافیا قسمت ربع خراسان، ج۱، ص۱۵-۱۷، هرات، به کوشش غلامرضا مایل هروی، تهران، ۱۳۴۱ش، ج۲ و ۳، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۹]
عبدالله حافظ ابرو، جغرافیا قسمت ربع خراسان، ج۲، ص۲۷۱، هرات، به کوشش غلامرضا مایل هروی، تهران، ۱۳۴۱ش، ج۲ و ۳، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۱۰]
عبدالله حافظ ابرو، جغرافیا قسمت ربع خراسان، ج۳، ص۱۶۳، هرات، به کوشش غلامرضا مایل هروی، تهران، ۱۳۴۱ش، ج۲ و ۳، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۱۱]
حسن روملو، احسن التواریخ، ج۱، ص۴۴۳-۴۴۴، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۵۷ش.
محل زراعت [۱۲]
محمد بن هندوشاه نخجوانی، دستور الکاتب به کوشش علی زاده، ج۱، ص۳۵۳، مسکو، ۱۹۶۴م.
[۱۳]
عالم آرای شاه طهماسب، به کوشش ایرج افشار، ج۱، ص۶۹ - ۷۰، تهران، ۱۳۷۰ش.
نیز به معنی ناحیه تحت حکومت [۱۴]
محمود آق سرایی، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش عثمان توران، آنکارا، ۱۹۴۳م.
[۱۵]
محمود آق سرایی، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش عثمان توران، آنکارا، ۱۹۴۳م.
[۱۶]
محمد بن هندوشاه نخجوانی، دستور الکاتب به کوشش علی زاده، ج۲، ص۵۰، مسکو، ۱۹۶۴م.
کاربرد داشته است. در دوره صفویان در سده‌های ۱۰-۱۲ق/۱۶- ۱۸م، کاربرد آن تحت عنوان «بلوکات خاصه» رایج بوده است. [۱۷]
میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، ج۱، ص۵۵، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۲ش.
پس از صفویه در دوره قاجاریه این اصطلاح همچنان به کار برده می‌شد. در این دوره از اجتماع چند بلوک یک ایالت تشکیل می‌شد. اداره این بلوکات که بلوک ناصری در مشهد [۱۸]
محمد حسن اعتماد السلطنه، مرآه البلدان، ج۴، ص۲۳۷۲، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ش.
بلوک فشافویه در اطراف تهران [۱۹]
رضا قلی هدایت، روضة الصفا، ج۹، ص۷۲۱، تهران، ۱۳۳۹ش.
بلوک اهرم و گاوبندی [۲۰]
محمد حسن اعتماد السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۱، ص۴۶۷، به کوشش اسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۲۱]
محمد حسن اعتماد السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۷۳۲، به کوشش اسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
از آن جمله‌اند، توسط نایب الحکومه‌ها و ضابطان حکومت انجام می‌گرفت. [۲۲]
غلامرضا ورهرام، نظام سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، ج۱، ص۱۳۴، تهران ۱۳۶۷ش.
[۲۳]
مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۲، ص۱۳۶- ۱۳۷، تهران، ۱۳۱۱ش.
امروز نیز برخی نواحی همچنان بلوک خوانده می‌شود، مانند بلوک زهرا [۲۴]
جلال آل احمد، تات نشینهای بلوک زهرا، ج۱، ص۱۰، جم، تهران، ۱۳۵۲ش.
پس از اصلاح تقسیمات کشوری در ۱۳۱۶ش این واژه منسوخ شد. [۲۵]
دایرة المعارف فارسی، ج۱، ص۴۴۵.
۲.۲ - در عثمانیدر سازمان سپاه عثمانی «بلوک» عموماً گروه و دسته و به‌طور ویژه‌بر واحدهای خاص نگهبانان قاپی‌قولی‌اجاق‌لاری و همچنین سپاه ایالات اطلاق می‌شد. [۲۶]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۲۴۲، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
[۲۷]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۲۵۶، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
[۲۸]
EI ۲.
[۲۹]
IA، ج۲، ص۷۳۹.
در دوره سلطنت بایزید دوم و سپس پسرش سلیم اول در سده ۱۰ق در میان سپاه ینی‌چری تشکیلات جدیدی به وجود آمد که «آغابلوک لری» نامیده می‌شد و اختصاراً به آنها بلوک می‌گفتند. [۳۰]
Uzun ۵ ars o l o، I H، ج۱، ص۱۶۹، Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o، Ankara، ۱۹۸۴.
[۳۱]
TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۶، ص۳۲۴، ۱۹۹۲.
شمار نفرات و نام واحدها بر حسب شرایط زمان متفاوت بوده است. نخستین اجاق - واحد - ینی چری‌ها شامل هزار نفر بود که به ۱۰ بلوک ۱۰۰ نفری تقسیم می‌شد. [۳۲]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۲۵۶، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
[۳۳]
EI ۲.
[۳۴]
IA، ج۲، ص۷۳۹.
بعدها شمار بلوک‌ها به ۱۰۱ بلوک افزایش یافت که «جماعت» و «اورتا» نامیده می‌شدند. آنان بر حسب نوع وظیفه، نام‌های خاص داشتند؛ مثلاً ۵ واحد اول از آنان را «جماعت شتربانان»، بلوک بیست و هشتم را بلوک «امام حضرت آغا» و بلوک‌های ۶۰ -۶۳ را «صولاق اورتاسی» - محافظان شاه - می‌نامیدند. [۳۵]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۲۵۶، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
[۳۶]
TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۶، ص۳۲۴، ۱۹۹۲.
[۳۷]
IA، ج۲، ص۷۳۹.
فرماندهان بلوک‌ها را «یایاباشی» یا سر پیاده می‌نامیدند [۳۸]
Uzun ۵ ars o l o، I H، ج۱، ص۲۱۷، Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o، Ankara، ۱۹۸۴.
همچنین اعضا و فرماندهان اجاق - واحد - مبتدیان شبه‌جزیره گالیپولی را که شمار آنها ۴۰۰ نفر بود و به ۸ واحد ۵۰ نفری تقسیم می‌شدند، «چورباجی» می‌نامیدند. [۳۹]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۲۵۶، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
در رأس بلوک‌ها، بلوکباشی‌ها قرار داشتند. از آن‌جا که سلطان سلیمان قانونی عضو افتخاری بلوک اول از آغابلوک لری بود، به همین سبب بر اهمیت آغابلوک لری افزوده شد. [۴۰]
TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۶، ص۳۲۴، ۱۹۹۲.
قاپی‌قولی‌های سوار نیز وجود داشتند. اینان مرکب بودند از سپاهی، سلاح‌دار، علوفه چیان یمین و یسار، و غربای یمین و یسار (مجموعه‌ای از واحدهای سپاه عثمانی) که آنها را خلق بلوک سوار (آتلی بلوک خلقی) می‌گفتند. [۴۱]
TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۶، ص۳۲۴، ۱۹۹۲.
گاه شماره بلوک‌ها به نام خاص آنها تبدیل می‌شد، مانند «بلوکات اربعه» که جزو سواران قاپی قولی بودند و نیز «بلوکات سبعه» که عنوان ۷ واحد نظامی و عثمانی مستقر در مصر بود. [۴۲]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۲۵۶، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
با انحلال سپاه ینی چری در ۱۲۴۲ق/۱۸۲۶م که در تاریخ عثمانی به «واقعه فرخنده» معروف است. [۴۳]
Shaw، SJ_ and EK Shaw، ج۲، ص۲۰-۲۱ _ History of the Ottoman Emprie_and Modern Turkey، London، ۱۹۸۵.
و تشکیل سپاه جدید به نام عساکر منصوره محمدیه [۴۴]
Shaw، SJ_ and EK Shaw، ج۲، ص۲۲-۲۳ _ History of the Ottoman Emprie_and Modern Turkey، London، ۱۹۸۵.
که بر اساس اصول فرانسوی شکل گرفته بود. [۴۵]
TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۶، ص۳۲۵، ۱۹۹۲.
[۴۶]
Shaw، SJ_ and EK Shaw، ج۲، ص۲۱، _ History of the Ottoman Emprie_and Modern Turkey، London، ۱۹۸۵.
[۴۷]
Shaw، SJ_ and EK Shaw، ج۲، ص۸۳، _ History of the Ottoman Emprie_and Modern Turkey، London، ۱۹۸۵.
به تدریج واژه بلوک به جای صف انتخاب شد که در رأس آن یک یوزباشی معادل سروان قرار داشت. در تقسیم ساختمان‌ها نیز محل اقامت مردان را بلوک سلام سلاملق بلوکی و ساختمان مسکونی بانوان را بلوک حرم می‌نامیدند. [۴۸]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۲۵۶، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
۳ - فهرست منابع(۱) محمود آق سرایی، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به کوشش عثمان توران، آنکارا، ۱۹۴۳م. (۲) جلال آل احمد، تات نشینهای بلوک زهرا، تهران، ۱۳۵۲ش. (۳) آنندراج، محمد پادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۵ش. (۴) محمد حسن اعتماد السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش اسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش. (۵) محمد حسن اعتماد السلطنه، مرآه البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ش. (۶) محمد حسین بن خلف تبریزی، برهان قاطع، به کوشش محمد معین، تهران، ۱۳۳۰ش. (۷) عبدالله حافظ ابرو، جغرافیا قسمت ربع خراسان، هرات، به کوشش غلامرضا مایل هروی، تهران، ۱۳۴۱ش، ج۲ و ۳، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش. (۸) دایرة المعارف فارسی. (۹) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش. (۱۰) حسن روملو، احسن التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۵۷ش. (۱۱) عالم آرای شاه طهماسب، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۰ش. (۱۲) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۱ش. (۱۳) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۲ش. (۱۴) محمد بن هندوشاه نخجوانی، دستور الکاتب به کوشش علی زاده، مسکو، ۱۹۶۴م. (۱۵) غلامرضا ورهرام، نظام سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران ۱۳۶۷ش. (۱۶) رضا قلی هدایت، روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ش. (۱۷) de Meynard، C A، Dictionnaire Turc-Fran ۵ ais، Amsterdam، ۱۹۷۱. (۱۸) Clauson، G، An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth-Century Turkish، Oxford، ۱۹۷۲. (۱۹) EI ۲. (۲۰) IA. (۲۱) Pakalon، M Z، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶. (۲۲) Shaw، SJ_ and EK Shaw، _ History of the Ottoman Emprie_and Modern Turkey، London، ۱۹۸۵. (۲۳) TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ۱۹۹۲. (۲۴) Uzun ۵ ars o l o، I H، Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o، Ankara، ۱۹۸۴. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بلوک»، شماره۵۰۶۵. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|