بختگانبَخْتِگان، یا نیریز، دریاچه‌ای فصلی در استان فارس می‌باشد. ۱ - موقعیت جغرافیاییاین دریاچه به مساحت ۷۵۰ کم ۲، در ۸۵ کیلومتری شرق شیراز، ۱۴ کیلومتری شمال استهبان، و ۲۰ کیلومتری شمال غرب نیریز، در ارتفاع ۵۵۸، ۱متری از سطح دریا واقع است. [۱]
جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۱۶۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
اطلاق نام نیریز به این دریاچه را می‌توان به دلیل همجوار بودن آن با جلگه نیریز و همچنین دریافت آب رود کر از این جلگه دانست. [۲]
بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، ج۱، ص۱۷۳، تهران، ۱۳۶۷ش.
۲ - نامهای بختگاننام بختگان به صورت‌های بختکان، بجگان، بجکان و بجیکان، [۴]
مینورسکی، و، حواشی و تعلیقات بر حدود العالم، ج۱، ص۱۳، ترجمه میرحسین شاه، کابل، ۱۳۴۲ش.
[۵]
ابن بلخی، فارس‌نامه، ج۱، ص۱۵۳، به کوشش لسترنج و نیکلسن، کمبریج، ۱۳۳۹ق/ ۱۹۲۱م.
[۶]
ابوالفدا، تقویم البلدان، ج۱، ص۶۰، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
بیجه‌کان و پیچگان (به دلیل مجاورت آن با کوه پیچکان) [۷]
فسایی، حسن، فارس نامه ناصری، ج۲، ص۱۲۴۲، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۸]
فسایی، حسن، فارس نامه ناصری، ج۲، ص۱۲۵۵، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
نیز ضبط شده است.۳ - وسعت دریاچه بختگانبختگان از نظر وسعت دومین دریاچه پس از دریاچه ارومیه در ایران است [۹]
جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۱۶۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
و بین دو رشته کوه پیچکان و خانه کت قرار دارد. [۱۰]
گیتاشناسی، تهران، ۱۳۷۶-۱۳۷۷ش، شم ۲۷۸.
در فصل تابستان هنگامی که آب دریاچه تبخیر می‌شود، می‌توان مشاهده کرد که اراضی میان دو رشته کوه تا اندازه‌ای مسطح است و در فصل‌های سرد و بارانی از آب پر می‌شود. [۱۱]
Abadan and Southwestern Iran، ed L W، ج۱، ص۱۸۸، Adamec، Graz، ۱۹۸۹.
قسمت اعظم آب این دریاچه از رود کر تامین می‌شود. [۱۲]
بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، ج۱، ص۱۴۳، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۳]
کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، ص۲۲، بیات، عزیزالله، کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، تهران، ۱۳۶۷ش.
آب دریاچه بختگان بسیار شور است، و عمق آن زیاد نیست. [۱۴]
کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، ج۱، ص۸۹ - ۹۰، تهران، ۱۳۱۰ش.
۴ - بختگان در هنگام بارندگیدریاچه بختگان به هنگام بارندگی‌های فراوان از انتهای شمال غربی به دریاچه طشک (نرگس) می‌پیوندد و دریاچه پهناوری را تشکیل می‌دهد. [۱۵]
جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۸۳۲، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۶]
بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، ج۱، ص۱۴۳، تهران، ۱۳۶۷ش.
در فصل‌های پر آب و هنگامی که آب بختگان افزایش می‌یابد، جزیره‌هایی در آن پدید می‌آید که مهم‌ترین آنها علی یوسف، بِسْرْم و منک است. [۱۷]
فسایی، حسن، فارس نامه ناصری، ج۲، ص۱۵۸۶-۱۵۸۷، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۸]
فسایی، حسن، فارس نامه ناصری، ج۲، ص۱۵۸۹، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۹]
جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج۲، ص۲۳۴، وزارت کشور، تهران، ۱۳۲۹ش.
حاشیه بختگان اغلب به سبب وجود پرندگان مهاجر از قبیل فلامینگو، قو و مرغابی، سفید به نظر می‌رسد. سواحل آن از گِل نرم و مرطوب پوشیده شده است و هیچ‌گونه ماهی در آن‌جا زندگی نمی‌کند، اما در حواشی آن کرم‌هایی وجود دارند که پرندگان از آنها تغذیه می‌کنند. [۲۰]
Abadan and Southwestern Iran، ed L W، ج۱، ص۱۸۶_ ۱۸۸، Adamec، Graz، ۱۹۸۹.
۵ - پیشینه تاریخیاطراف دریاچه بختگان یکی از مراکز مهم تمدن باستانی ایران است. بناهای دولت هخامنشی و ساسانی که مرکز آن شهر استخر بوده، در کنار دریاچه بختگان یا نیریز قرار داشته، و در پیرامون آن دهکده‌ها و شهرهای آباد گسترده بوده است. [۲۱]
مشکور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، ج۱، ص۵۵۶، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۲۲]
بیات، عزیزالله، کلیات تاریخ و تمدن ایران پیش از اسلام، ص۱۵۱، تهران، ۱۳۵۵ش.
در آن زمان این دریاچه خود مرکب از دو دریاچه بود، دریاچه شمالی (طشک یا نرگس امروزی) را باسفویه یا چوپانان، و دریاچه جنوبی را بختگان می‌نامیدند. [۲۳]
Le Strange، G، ج۱، ص۲۷۹ -۲۷۷، The Lands of the Eastern Caliphate، London، ۱۹۶۶.
[۲۴]
مشکور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، ج۱، ص۵۵۶، تهران، ۱۳۷۱ش.
[۲۵]
چکنگی، علیرضا، فرهنگنامه تطبیقی با نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی، ج۱، ص۳۶، مشهد، ۱۳۷۸ش.
[۲۶]
چکنگی، علیرضا، فرهنگنامه تطبیقی با نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی، ج۱، ص۵۹، مشهد، ۱۳۷۸ش.
مساحت دریاچه بختگان در طول تاریخ تغییر می‌یافته است. در سده‌های ۴ تا ۶ق/۱۰ تا ۱۲م طول آن ۲۰ فرسنگ و عرض آن ۱۵ فرسنگ بوده است؛ در اطراف آن دِه‌ها و بناهایی قرار داشته که از کوره‌ها و روستاهای شهر استخر بوده‌اند. [۲۸]
حدود العالم، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۲۹]
حدود العالم، ج۱، ص۱۵، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
ابن خردادبه از دریاچه‌ای که در راه استخر تا سیرجان در کرمان قرار داشته، نام برده، و از استخر تا حفر را ۷ فرسنگ، و از حفر تا دریاچه را ۵ فرسنگ دانسته است. احتمال می‌رود که این دریاچه همان بختگان باشد. ابن حوقل از راهی که از استخر تا سیرجان وجود داشته، نام برده است که در آن مسیر شهرهای آباده، بوذنجان، صاهک (چاهک) و هریه قرار داشته، و به موازات این راه، رود بختگان در جریان بوده که به دریاچه بختگان وارد می‌شده است. رود دیگر کر بوده که از حدود ارد سرچشمه می‌گرفته، پس از مشروب کردن چند قریه به دریاچه بختگان می‌ریخته است. [۳۳]
حدود العالم، ج۱، ص۴۵، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
در سده ۸ق/۱۴م طول دریاچه ۱۲ فرسنگ، عرض آن ۷ فرسنگ و دور آن ۳۵ فرسنگ ذکر شده است [۳۴]
حمدالله مستوفی، حمد الله بن ابی بکر، نزهة القلوب، ج۱، ص۲۴۰، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
اما در سده ۹ق/۱۵م، دور آن به ۲۰ فرسنگ کاهش یافته است. [۳۵]
حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، ج۲، ص۱۴۳، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن بلخی، فارس‌نامه، به کوشش لسترنج و نیکلسن، کمبریج، ۱۳۳۹ق/ ۱۹۲۱م. (۲) ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۸م. (۳) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق. (۴) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م. (۵) منسوب به جیهانی، ابوالقاسم، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، ۱۳۶۸ش. (۶) اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م. (۷) بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۶۷ش. (۸) بیات، عزیزالله، کلیات تاریخ و تمدن ایران پیش از اسلام، تهران، ۱۳۵۵ش. (۹) بیات، عزیزالله، کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، تهران، ۱۳۶۷ش. (۱۰) جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش. (۱۱) جغرافیا و اسامی دهات کشور، وزارت کشور، تهران، ۱۳۲۹ش. (۱۲) چکنگی، علیرضا، فرهنگنامه تطبیقی با نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی، مشهد، ۱۳۷۸ش. (۱۳) حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش. (۱۴) حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش. (۱۵) حمدالله مستوفی، حمد الله بن ابی بکر، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م. (۱۶) فسایی، حسن، فارس نامه ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش. (۱۷) کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۰ش. (۱۸) مشکور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران، ۱۳۷۱ش. (۱۹) مینورسکی، و، حواشی و تعلیقات بر حدود العالم، ترجمه میرحسین شاه، کابل، ۱۳۴۲ش. (۲۰) نقشه تقسیمات کشوری، گیتاشناسی، تهران، ۱۳۷۷ش، شم ۱۲۵. (۲۱) نقشه ناهمواریها و حوضه رودخانه‌های ایران، گیتاشناسی، تهران، ۱۳۷۶-۱۳۷۷ش، شم ۲۷۸. (۲۲) Abadan and Southwestern Iran، ed L W، Adamec، Graz، ۱۹۸۹. (۲۳) Le Strange، G، The Lands of the Eastern Caliphate، London، ۱۹۶۶. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بختگان»، شماره۴۵۶۴. |