باشماقلقباشْماقْلِق، یا پاشماقلق در اصطلاح تشکیلات دربار عثمانی مستمری و حقوق ویژه مادر سلطان، همسران، خواهران، دختران و نزدیکان پادشاه بود که برای تهیه لوازم شخصی مانند کفش، لباس و سایر احتیاجات آن‌ها از محل درآمد املاک خالصه (خواص همایون) پرداخت می‌شد. ۱ - چیستی باشماقلقباشْماقْلِق، یا پاشماقلق (مرکب از واژه «باشماق» به معنی کفش و پسوند نسبت «لق»)، در اصطلاح تشکیلات دربار عثمانی مستمری و حقوق ویژه مادر سلطان، همسران، خواهران، دختران و نزدیکان پادشاه بود که برای تهیه لوازم شخصی مانند کفش، لباس و سایر احتیاجات آن‌ها از محل درآمد املاک خالصه (خواص همایون) پرداخت می‌شد [۱]
جودت احمد، تاریخ، ج۱، ص۹۲، استانبول، ۱۳۰۹ق.
[۲]
کاظم قدری حسین، تورک لغتی، ج۲، ص۶۱۱، استانبول، ۱۹۲۸م.
[۳]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۶۷-۱۶۸، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۸۳.
۱.۱ - مقدار مستمریمیزان این مستمری سالانه از ۲۰ هزار آقچه تجاوز نمی‌کرد، [۴]
جودت احمد، تاریخ، ج۱، ص۹۲، استانبول، ۱۳۰۹ق.
[۵]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۶۷-۱۶۸، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۸۳.
اما در سده ۱۱ق/۱۷م درآمد تیول‌های نظامی بدون مصرف را نیز بر آن افزودند (IA، ج۲، ص۳۳۳)۱.۲ - شروع باشماقلقبنابر اسناد، اگرچه این نوع مستمری در سده ۹ق/۱۵م نیز در موارد استثنایی وجود داشته، ولی رواج آن به عنوان «آرپالق» (ه م) ظاهراً از سده ۱۱ق/۱۷م شروع شده است (IA، ج۲، ص۳۳۳). پادشا‌هان عثمانی در آغاز برقراری این مستمری یک دهکده از املاک خالصه را به مالکیت مادر سلطان و دیگر کسانی که مشمول این مقرری بودند، واگذار می‌کردند و یا چند روستا را به عنوان تیول به «تیمار» و «زعامت» آن‌ها می‌دادند. [۶]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۶۷-۱۶۸، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۸۳.
از آن‌جا که شاهزاده خانم‌ها هیچ‌گونه مقام دولتی و رسمی نداشتند، این مستمری مادام‌العمر به آن‌ها داده می‌شد، (IA، ج۲، ص۳۳۳).۱.۳ - اعطای باشماقلق به غیردر برخی از ادوار تاریخ عثمانی این مقرری را به کسانی خارج از خانواده سلطنتی نیز می‌دادند، چنانکه در زمان سلطان مراد سوم، برخی از امرا این قبیل روستا‌ها را با عنوان «آرپالق»، «باشماقلق» و نظایر آن به اطرافیان خود واگذار می‌کردند. [۷]
جودت احمد، تاریخ، ج۲، ص۱۰۱، استانبول، ۱۳۰۹ق.
۱.۴ - لغو باشماقلقباشماقلق در اواخر سده ۱۲ق/۱۸م با عنوان «خاص» و «مالکانه» نیز پرداخت می‌شد. با شروع عصر تنظیمات و اصلاحات (ه د، ج۹، ص۲۵۵) این نوع مستمری‌ها لغو، و به جای آن‌ها حقوق منظم تعیین گردید. [۸]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۱۶۷-۱۶۸، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۸۳.
۲ - فهرست منابع(۱) جودت احمد، تاریخ، استانبول، ۱۳۰۹ق. (۲) کاظم قدری حسین، تورک لغتی، استانبول، ۱۹۲۸م. (۳) Pakalon، M Z، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۸۳. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۳۵۸،برگرفته از مقاله «باشْماقْلِق». |