آذرشهرآذَرشَهر، یا دهخوارقان، یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی در حدود ۵۰ کیلومتری جنوب غربی تبریز واقع شده است. این شهر محل ورود پیش‌قراولان سپاه عثمانی در دوران لشکرکشی نادر شاه افشار به دولت عثمانی بود. از وقایع تلخ دوره قاجار، تنظیم مواد عهدنامه ترکمان‌چای در این شهر است. شهید آیت‌الله سیداسدالله مدنی و شهید آیت‌الله غفاری از جمله عالمان و عارفان بزرگ شهر آذرشهر هستند. ۱ - سابقه تاریخیآذرشهر تا ۱۳۱۶ش دهخوارقان نامیده می‌شد، ولی برحسب پیشنهاد فرهنگستان ایران و تصویب وزارت معارف وقت، در این سال نام آن به آذرشهر تغییر یافت. امّا در اسفند ۱۳۲۵ش با تصویب وزارت کشور بار دیگر نام دهخوارقان بر آن نهاده شد. در سال‌های پس از آن مجدداً نام آذرشهر متداول گردید. آذرشهر از شهرهای قدیم آذربایجان است و احتمالاً پیش از اسلام در این ناحیه آتشکده‌ای دایر بوده است. در نخستین سده‌های اسلامی نام آنجا «داخَرَّقان» بوده است. ابن‌خردادبهْ یک‌بار آنجا را داخرقان و بار دیگر «ده‌الخرقان» نامیده است. طبری در حوادث ۲۳۴ق/۸۴۸م از روستای داخرقان نام برده و آن را در منطقۀ فرمانروایی محمدرَوّاد به شمار آورده است. دیگر جغرافی‌دانان اسلامی همچون اصطخری، ابن‌حوقل، مقدسی، نیز چندبار از داخرقان به همین عنوان یاد کرده و آن را شهر دانسته و نامش را به صورت‌های دِهْنَخیرجان، ده‌نَخیرجان و حربقان ضبط کرده و آن را منسوب به تخیرجان ـ خزانه‌دار انوشیروان پادشاه ساسانی ـ دانسته است. [۴]
یاقوت، حموی ابوعبداللّه، معجم‌البلدان، ج۲، ص۴۹۴، به کوشش فردیناند ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م.
[۵]
یاقوت، حموی ابوعبداللّه، معجم‌البلدان، ج۲، ص۶۳۱، به کوشش فردیناند ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م.
حافظ ابرو از «دیه خارقان» نام برده، [۶]
حافظ ابرو، عبداللّه بن لطف‌اللّه، ذیل جامع‌التّواریخ رشیدی، به کوشش خان‌بابا بیاتی، ج۱، ص۲۶۹، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۰ش.
اما حمداللّه مستوفی نخستین‌بار نام دهخوارقان را به صورت فعلی آورده و از هوای معتدل، باغستان‌ها و تاکستان‌های فراوان و از غله و پنبۀ آنجا سخن گفته و افزوده است که مردمان این شهر، سفیدچهره و بر مذهب شافعی هستند. او ۸ ده را از توابع این شهر و حقوق دیوانی آنجا را ۶۰۰’۲۳ دینار ضبط کرده است. [۷]
مستوفی، حمداللّه، نزهة القلوب، ج۱، ص۸۰، به کوشش گای‌لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
[۸]
مستوفی، حمداللّه، نزهة القلوب، ج۱، ص۸۶-۸۷، به کوشش گای‌لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
در متون تاریخی دورۀ نادری نیز به مناسبت آن‌که یک‌بار در لشکرکشی نادرشاه به سوی عثمانی این شهر محل ورود پیش‌قراولان سپاه عثمانی بوده نام آنجا آمده است. [۹]
استرآبادی، میرزامهدی‌خان، جهانگشای نادری، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷، به کوشش عبداللّه انوار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۱ش.
در زمان فتحلی‌شاه، پس از این‌که ایرانیان در دومین جنگ از سپاهیان روس شکست خوردند، دهخوارقان محل ملاقات عباس‌میرزا و پاسکویچ فرمانده سپاهیان روسی تعیین شد و تنظیم مواد عهدنامه ترکمان‌چای در همین شهر صورت گرفت. [۱۰]
افشار، میرزامصطفی، سفرنامۀ خسرومیرزا، ج۱، ص۴۷، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، ۱۳۴۹ش.
[۱۱]
افشار، میرزامصطفی، سفرنامۀ خسرومیرزا، ج۱، ص۶۸، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، ۱۳۴۹ش.
[۱۲]
افشار، میرزامصطفی، سفرنامۀ خسرومیرزا، ج۱، ص۷۰، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، ۱۳۴۹ش.
[۱۳]
افشار، میرزامصطفی، سفرنامۀ خسرومیرزا، ج۱، ص۷۷، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، ۱۳۴۹ش.
[۱۴]
افشار، میرزامصطفی، سفرنامۀ خسرومیرزا، ج۱، ص۷۸، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، ۱۳۴۹ش.
[۱۵]
افشار، میرزامصطفی، سفرنامۀ خسرومیرزا، ج۱، ص۸۱، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، ۱۳۴۹ش.
[۱۶]
افشار، میرزامصطفی، سفرنامۀ خسرومیرزا، ج۱، ص۸۷، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، ۱۳۴۹ش.
اوژن‌اوبن که در ۱۳۲۴-۱۳۲۵ق/۱۹۰۶-۱۹۰۷م از ایران دیدن کرده از دهخوارقان نیز گذشته و آنجا را شهری کوچک که ۰۰۰’۱۲ جمعیت داشته توصیف کرده و افزوده است که تعدادی از جمعیت این شهر ارمنی هستند. او از باغ‌های بادام آنجا که مالکیت بیشتر آن‌ها در دست تبریزیان بوده، یاد کرده است. [۱۷]
افشار، میرزامصطفی، سفرنامۀ خسرومیرزا، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، ۱۳۴۹ش.
نادرمیرزا صفحات چندی از کتاب خود را به دهخوارقان اختصاص داده و از معدن مرمر این ناحیه و چگونگی استخراج آن از روزگاران قدیم سخن گفته و مشاهیر آنجا را نیز برشمرده است. [۱۸]
نادرمیرزا، قاجار، تاریخ و جغرافیای دارالسّلطنۀ تبریز، ج۱، ص۸۳-۸۷، تهران، ۱۳۲۳ق.
[۱۹]
نادرمیرزاف قاجار، تاریخ و جغرافیای دارالسّلطنۀ تبریز، ج۱، ص۱۱۹، تهران، ۱۳۲۳ق.
۲ - آثار تاریخیدر این شهر و روستاها و دهستان‌های پیرامون آن، آثار تاریخی چندی وجود دارد که مشهورترین آن‌ها را یاد می‌کنیم: ۱. گورستان پیرحیران. این گورستان به نام خواجه یوسف دهخوارقانی ملقب به پیرحیران است و مقبرۀ او نیز در میان گورستان در اطاق کوچکی جای دارد [۲۰]
خاماچی، بهروز، آذرشهر (دهخوارقان)، ج۱، ص۳۳-۳۴، تبریز، ۱۳۵۵ش.
۲. مسجد قدمگاه. این مسجد در بالادشت گورستان قدمگاه (یا قریۀ بادامیار) واقع شده و برخی از باستان‌شناسان آن را به دوران پیش از تاریخ نسبت می‌دهند که بعداً به صورت آتشکده و سپس به صورت مسجد درآمده است. گنبد این مسجد در حدود ۱۲ متر بلندی دارد و از نظر شیوۀ معماری جزو بناهای مهم است. [۲۱]
مشکوتی، نصرت‌اللّه، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ج۱، ص۷، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش.
۳. مقبرۀ پیرلَر. این مقبره در شمال شرقی آذرشهر و در یک کیلومتری مرکز شهر واقع شده و به نام پیر حیران نامیده می‌شود و متعلق به قرن ۱۰ و ۱۱ق/۱۶ و ۱۷م است. [۲۲]
مشکوتی، نصرت‌اللّه، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ج۱، ص۷، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش.
۴. گورستان قدمگاه. این گورستان در ۱۵ کیلومتری جنوب آذرشهر در قریۀ بادامیار (قدمگاه) قرار گرفته و متعلق به قرن ۹ و ۱۰ق/۱۵ و ۱۶م است. بیشتر مردگان این گورستان از شیوخ دورۀ صفوی هستند. اهالی محل، آن را به نام دیک قبرستان می‌نامند. [۲۳]
مشکوتی، نصرت‌اللّه، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ج۱، ص۸، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش.
این گورستان بر روی پشته‌ای قرار گرفته و سنگ‌نبشته‌ها و حجّاری‌هایی در آن دیده می‌شود. از اشخاصی که درین گورستان مدفونند باید خواجه ابواسحق ابراهیم مشهور به پیر چوپان (د ۷۲۴ق/۱۳۲۴م) و خواجه علی بادامیاری (د ۶۹۹ق/۱۳۰۰م) را نام برد. [۲۴]
خاماچی، بهروز، آذرشهر (دهخوارقان)، ج۱، ص۳۹، تبریز، ۱۳۵۵ش.
از مشاهیر دهخوارقان باید خواجه یوسف حیران دهخوارقانی (د ۶۷۰ق/۱۲۷۲م) را ذکر کرد که از عرفای منسوب به این شهر است. ۳ - وضع کنونیمردم آذرشهر بیشتر به داد و ستد، سوداگری، پیشه‌وری و پاره‌ای از کارهای تولیدی و بازرگانی و خدمات دولتی اشتغال دارند. قالی‌بافی رونق فراوانی دارد و تا روستاهای دوردست این شهر نیز کشانده شده است. قالی آن در سایر جاها به نام قالی تبریز عرضه می‌شود. حوله‌بافی، پارچه و پتوبافی نیز از صنایع این شهر است که مقداری از محصول آن در محل مصرف می‌شود و بقیه به تبریز و سایر شهرهای کشور ارسال می‌گردد. در حومۀ آذرشهر چند کارخانۀ آجرفشاری نیز مشغول کار است. برطبق مدارک موجود در ۱۳۵۵ش، در این شهر ۳۸ مسجد، ۶ آب انبار، ۵ بازار، ۳ بیمارستان و درمانگاه و یک چاپخانه وجود داشته است. در همین سال یک کارخانۀ کمپوت‌سازی در آنجا دایر بوده است. [۲۵]
خاماچی، بهروز، آذرشهر (دهخوارقان)، ج۱، ص۷۵-۸۴، تبریز، ۱۳۵۵ش.
محصولات عمدۀ کشاورزی این شهر غلات، تره‌بار، سیب‌زمینی، پیاز و نخود است. توتون نیز سابقاً کاشته می‌شد، ولی پس از اجرای قانون انحصار دخانیات دیگر به کشت آن توجهی نشد. [۲۶]
خاماچی، بهروز، آذرشهر (دهخوارقان)، ج۱، ص۸۵-۹۳، تبریز، ۱۳۵۵ش.
از میوه‌ها، انگور به فراوانی در اطراف شهر به دست می‌آید. آموزش و پرورش در آذرشهر با سابقۀ دیرینه‌ای که دارد از رونق ویژه‌ای برخوردار است. این شهر دارای کتابخانۀ عمومی، چند دبیرستان، دبستان و هنرستان حرفه‌ای است.۴ - علمای آذرشهراز جمله عارفان و عالمان فرزانه این منطقه به عنوان نمونه عبارتند از: شهید آیت‌الله سیداسدالله مدنی ملا یوسف دهخوارقانی شیخ رضا دهخوارقانی ضیاءالعلماء دهخوارقانی شمس العلماء دهخوارقانی آیت‌الله شیخ علی توتونچیان شیخ ابوالقاسم دهخوارقانی آیت‌الله سیدجلال‌الدین دهخوارقانی شیخ محمدحسن منطقی آیت‌الله عظیمی آیت‌الله شهید غفاری و ... ۵ - فهرست منابع(۱) ابن‌حوقل، ابوالقاسم، صورةالارض، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵ش، ص ۸۵. (۲) ابن‌خردادبه، عبیداللّه بن عبداللّه، المسالک والممالک، لیدن، ۱۸۹۶م. (۳) استرآبادی، میرزامهدی‌خان، جهانگشای نادری، به کوشش عبداللّه انوار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۱ش. (۴) اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک‌الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۲۷م، صص ۱۸۱-۱۸۲، ۱۹۰. (۵) افشار، میرزامصطفی، سفرنامۀ خسرومیرزا، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، ۱۳۴۹ش. (۶) ارین، اوژن، ایران امروز و ایران بین‌النّهرین، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران، زوّار، ۱۳۶۲ش. (۷) جهاد سازندگی، فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع استان آذربایجان شرقی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۸) جهاد سازندگی، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان آذربایجان شرقی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۹) حافظ ابرو، عبداللّه بن لطف‌اللّه ذیل جامع‌التّواریخ رشیدی، به کوشش خان‌بابا بیاتی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۰ش. (۱۰) خاماچی، بهروز، آذرشهر (دهخوارقان)، تبریز، ۱۳۵۵ش. (۱۱) سازمان جغرافیایی کشور، نقشۀ ارومیه (و اطراف آن)، تهران، ۱۳۵۳ش. (۱۲) طبری، محمد بن جریر، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۸۱م. (۱۳) فرهنگ جغرافیایی ایران، تهران، سازمان جغرافیایی کشور، ۴/۲۲۵. (۱۴) کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، وزارت معارف، ۱۳۱۰ش. (۱۵) مرکز آمار ایران، خصوصیات اساسی شهرهای ایران، تهران، ۱۳۵۰ش، ص ۱۲۲. (۱۶) مرکز آمار ایران، سالنامۀ آماری (۱۳۶۰ش)، تهران، ۱۳۶۱ش، ص ۶۴. (۱۷) سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۵۵ش (تبریز)، تهران، ۱۳۵۸ش، ص «د». (۱۸) سرشماری عمومی نفوس و مسکن، فرهنگ آبادی‌های کشور، (براساس سرشماری ۱۳۵۵ش)، استان آذربایجان شرقی، ج ۹. (۱۹) مستوفی، حمداللّه، نزهه‌القلوب، به کوشش گای‌لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م. (۲۰) مشکوتی، نصرت‌اللّه، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش. (۲۱) مشکور، محمّدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش، صص ۲۷، ۵۰، ۵۸، ۴۳۳، ۴۳۸. (۲۲) مقدسی، محمد بن احمد، احسن‌التّقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱ش. (۲۳) نادرمیرزا، قاجار، تاریخ و جغرافیای دارالسّلطنۀ تبریز، تهران، ۱۳۲۳ق. (۲۴) وزارت کشور، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری، تهران، شهریور ۱۳۶۵ش. (۲۵) یاقوت، حموی ابوعبداللّه، معجم‌البلدان، به کوشش فردیناند ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آذرشهر»، شماره۱۴۸. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آذرشهر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱۰/۲۱. |