چچنامهچَچنامه، کتابی در تاریخ سِند و فتح آن به دست مسلمانان، که علی بن حامد بن ابی‌بکر کوفی آن را از عربی به فارسی ترجمه کرده است. فهرست مندرجات۲ - اهمیت چچ‌نامه ۳ - مترجم چچ‌نامه ۳.۱ - زادگاه علی بن حامد ۳.۲ - سفر علی بن حامد به سند ۳.۳ - تقرب به شرف‌الملک ۳.۴ - مواجه شدن با مشکلات بعد از شرف‌الملک ۳.۵ - رو آوردن به مطالعه ۳.۶ - اشنایی با کتابی عربی در باره فتح هند و بلاد سند ۳.۷ - ترجمه کتابی عربی در باره فتح هند و بلاد سند ۳.۸ - نام اصلی این کتاب ۳.۹ - وجه تسمیه کتاب به چچ‌نامه ۳.۱۰ - اسامی دیگر چچ‌نامه ۳.۱۱ - کتب دیگر علی بن حامد ۴ - محتوای چچ‌نامه ۵ - منابع چچ‌نامه ۶ - امتیازات چچ‌نامه ۷ - چچ‌نامه منبع برای کتب دیگر ۸ - شیوه نگارشی چچ‌نامه ۹ - ترجمه چچ‌نامه به زبان‌های مختلف ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - مولف چچنامهاز نام مؤلف و عنوان اثر وی اطلاع دقیقی نداریم؛ احتمال داده شده است که تألیف شخصی به نام خواجه امام ابراهیم باشد. [۱]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۵۱، چاپ عمر بن محمد داود پوته، حیدرآباد، دکن: مجلس مخطوطات فارسیه، ۱۳۵۸/۱۹۳۹.
[۲]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، مقدمه داود پوته، ص «یز»، چاپ عمر بن محمد داود پوته، حیدرآباد، دکن: مجلس مخطوطات فارسیه، ۱۳۵۸/۱۹۳۹.
۲ - اهمیت چچنامهاگر زمان تألیف چچ‌نامه ( نسخه عربی) را سده سوم یا چهارم بدانیم، این کتاب را باید کهن‌ترین اثری دانست که در باره تاریخ مسلمانان در شبه قاره هند تألیف شده است، [۳]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، مقدمه بلوچ، ص «یه «، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ولی چون نسخه عربی آن در دست نیست، چچ‌نامه فارسی نخستین کتاب در تاریخ سِند است که به دست ما رسیده است. [۴]
غلام‌علی شیر بن عزت‌اللّه قانع، تحفه الکرام، ج۳، بخش ۱، ص۹ـ۱۰، ج۳، بخش ۱، چاپ حسام الدین راشدی، حیدرآباد، سند ۱۹۷۱.
[۵]
محمدمعصوم بکری، تاریخ سند، المعروف به تاریخ معصومی، ج۱، ص «و»، چاپ عمر بن محمد داود پوته، بمبئی ۱۹۳۸.
[۶]
آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۶۷، لاهور ۱۳۶۴ ش.
۳ - مترجم چچنامهچون علی بن حامد کوفی هنگام ترجمه چچ‌نامه در ۶۱۳، ۵۸ ساله بوده، احتمالاً حدود ۵۵۵ متولد شده است. [۷]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۶، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، مقدمه بلوچ، ص «یه «، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳.۱ - زادگاه علی بن حامدخاندان وی، چنان‌که نسبتش به کوفی نشان می‌دهد، اصالتاً اهل کوفه بودند و علی بن حامد هم در آنجا به دنیا آمد و پرورش یافت، وی اوایل عمرش را در زادگاهش در « فراغت و نعمت «گذراند. ۳.۲ - سفر علی بن حامد به سنددر دهه نخست سده هفتم، هنگامی که حدود پنجاه سال داشت، به سبب حوادث ناگوار، وطن را ترک کرد و به سند رفت و در ابتدای فرمانروایی ناصرالدین قُباچه (حک:۶۰۲ـ۶۲۴) در شهر اُچ، پایتخت وی، سکنا گزید. [۹]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، مقدمه بلوچ، ص «یو»، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱]
ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۶، ج۳، بخش ۲، تهران ۱۳۷۸ ش.
۳.۳ - تقرب به شرفالملکعلی بن حامد نزد شرف‌الملک رضی‌الدین ابوبکر بن محمد اشعری، وزیر ناصرالدین قُباچه، تقرب یافت و تا وی زنده بود، در حمایت او زندگی کرد. ۳.۴ - مواجه شدن با مشکلات بعد از شرفالملکبا درگذشت شرف‌الملک و به وزارت رسیدن پسرش، عین الملک فخرالدین حسین اشعری، اوضاع علی بن حامد به سبب رقابت و ستیزه حاسدان دگرگون شد و با سختی مواجه گردید. ۳.۵ - رو آوردن به مطالعهاز این‌رو، در ۶۱۳ کار‌هایی را که در دست داشت ر‌ها کرد و به مطالعه پرداخت، وی در اندیشه تألیف کتابی در باره فتح سند به دست مسلمانان، از اُچ به شهرهای اَرور و بَکَّر ( بَهکَر ) رفت. ۳.۶ - اشنایی با کتابی عربی در باره فتح هند و بلاد سنداو با مولانا قاضی اسماعیل بن علی بن محمد ثقفی، از بازماندگان محمد بن قاسم ثقفی (فاتح سِند، متوفی ح ۹۸)، ملاقات کرد و ثقفی کتابی به عربی در باره فتح هند و بلاد سند به علی بن حامد نشان داد، این کتاب به خط یکی از اجداد ثقفی رونویسی یا تألیف شده بود. ۳.۷ - ترجمه کتابی عربی در باره فتح هند و بلاد سندعلی بن حامد این کتاب را از عربی به فارسی ترجمه کرد و به عین‌الملک فخرالدین، وزیر ناصرالدین قباچه، تقدیم نمود. [۱۲]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵ـ۹، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۳]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، مقدمه بلوچ، ص «یو»، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵]
غلام‌علی شیر بن عزت‌اللّه قانع، تحفه الکرام، ج۳، بخش ۱، ص۹ـ۱۰، ج۳، بخش ۱، چاپ حسام الدین راشدی، حیدرآباد، سند ۱۹۷۱.
[۱۶]
ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۶، ج۳، بخش ۲، تهران ۱۳۷۸ ش.
۳.۸ - نام اصلی این کتابعلی بن حامد از ترجمه خود اغلب با عنوان فتح‌نامه یاد کرده است [۱۷]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۷، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۸]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۹، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۹]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۰، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۰]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۹۱، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳.۹ - وجه تسمیه کتاب به چچنامهولی پس از او، این کتاب با نام چچ‌نامه مشهور گشت، زیرا کتاب مذکور با شرح‌حال چَچ، راجای ارور، که حمله مسلمانان به سند در عهد جانشینان او انجام گرفت، آغاز می‌شود. [۲۱]
محمدمعصوم بکری، تاریخ سند، المعروف به تاریخ معصومی، ج۱، ص۴، چاپ عمر بن محمد داود پوته، بمبئی ۱۹۳۸.
[۲۲]
ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۷، ج۳، بخش ۲، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۲۳]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص «یح »، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳.۱۰ - اسامی دیگر چچنامهاز چچ‌نامه با نام‌های دیگر نیز یاد شده است، از جمله منهاج المسالک، منهاج‌الدین و الملک، تاریخ قاسمی، تاریخ هند و فتح سند، ت اریخ سند و فتح‌نامه سند . [۲۴]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۵]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۹۰، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۶]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، مقدمه بلوچ، ص «یح «، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۷]
محمدمعصوم بکری، تاریخ سند، المعروف به تاریخ معصومی، ج۱، ص «و»، چاپ عمر بن محمد داود پوته، بمبئی ۱۹۳۸.
ظاهراً علی بن حامد بار دیگر به اُچ رفته تا کتاب خود را به وزیر تقدیم کند و گویا چندی در آنجا مانده است، بنا بر پاره‌ای قراین، وی به ارور بازگشت و باقی عمر را تحت حمایت قاضیان آنجا به تألیف گذراند و در همان‌جا وفات یافت. [۲۸]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، مقدمه بلوچ، ص «یز»، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳.۱۱ - کتب دیگر علی بن حامدسیدمحباللّه بَکَّری در تاریخ سند، به‌جز چچ‌نامه از آثار دیگر کوفی، از جمله ترجمه تنقیح الاسناد فی تشریح الامصار و البلاد و تألیف کتاب الانساب، یاد کرده، اما نام کوفی را به اشتباه علی بن ابراهیم نوشته است. [۲۹]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، مقدمه، ص «یز ـ یح «، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴ - محتوای چچنامهچچنامه با دیباچه مترجم آغاز می‌شود و پس از آن، شامل این مطالب است: گزارشی از تاریخ سند پیش از اسلام و دودمان‌های حاکم بر این ناحیه، مانند سلسله بودایی سیهَرس ؛ شورش چچ بن سیلائجبرهمایی و دستیابی وی بر تاج و تخت و تداوم سلسله سیلائجتا زمان فتح اسلامی [۳۰]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۰ـ۵۲، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
تاریخ والیان مسلمان ثَغر هند و سند و حملات مسلمانان به مُکران و سند در زمان خلفای راشدین و امویان تا روزگار ولید بن عبدالملک [۳۱]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵۲ـ۶۷، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
شرح و تفصیل لشکرکشی‌های مسلمانان و فتوح محمد بن قاسم ثقفی در سند و پیشروی او به نواحی شمالی هند، سرانجامِ وی و سرنوشت دو دختر داهر، پادشاه شکست خورده سند [۳۲]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۶۸ـ۱۹۰، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و خاتمه مترجم . [۳۳]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵ - منابع چچنامهمطالب مربوط به ت اریخ سند پیش از اسلام، که ربع اول کتاب را تشکیل می‌دهد و چچ‌نامه تنها منبع آن به شمار می‌رود، مبتنی بر روایات محلی ارور و احتمالاً بخشی از تاریخ شفاهی خاندان برهمایی چچ بوده است. این بخش، تحت‌تأثیر تاریخ‌نگاری هند در سده‌های میانه، متضمن پاره‌ای مطالب عاشقانه و افسانه‌ای است و عمدتاً در مورد مسائل نظام طبقاتی کاست در هند، یعنی پاکی و پلیدی در بین خاندان‌های رقیب شاهی سند، ترتیب یافته است. به نظر می‌رسد که نویسنده در این بخش، با صحه گذاشتن بر حقوق و امتیازات برهمن‌ها و وضع پَست طبقات پایین، خواسته شریعت اسلام را با ساختار اجتماعی هند، که در تضاد شدید با جهان‌بینی اسلامی است، سازگار نشان دهد. افزون بر این، در بخش فتح سند، پاره‌ای روایات نشان‌دهنده دیدگاه برهمایی در باره حوادث است، از جمله گزارش منسوب به براهمه ارور [۳۴]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ج۱، ص۱۷۸ـ ۱۷۹، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و روایت رام سیه برهمن. [۳۵]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
بخش مربوط به لشکرکشی‌های مسلمانان و فتوح ثقفی، که قسمت اعظم چچ‌نامه را شامل می‌شود، مبتنی بر روایات قدیم اسلامی، به‌ویژه روایات ابوالحسن علی بن محمد مدائنی (متوفی ۲۲۵ یا ۲۱۵) است. روایات مدائنی منبع اصلی مورخان بعدی، همچون بلاذری، در باره سند بوده است، مؤلف چچ‌نامه احتمالاً از آثار از میان رفته مدائنی، مانند ثغرالهند، عمّال الهند، فتح مکران و اخبار ثقیف، [۳۶]
ابن‌ندیم، الفهرست (تهران)، ج۱، ص۱۱۶.
بهره گرفته است، چون هیچ یک از آثار مهم مدائنی برجای نمانده است، اهمیت چچ‌نامه به‌سبب گزارش جامع فتح سند و انتقال این روایت تاریخی مهم بیش‌تر آشکار می‌گردد. [۳۷]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، مقدمه بلوچ، ص «یح «، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
مؤلف چچ‌نامه، به واسطه مدائنی، از برخی راویان اولیه، مانند هُذَلی، نیز روایاتی نقل کرده است. [۳۸]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵۶، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۹]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵۸، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
روایت چچ‌نامه در باره فتح سند، در بسیاری موارد با روایات ابن قتیبه، بلاذری، یعقوبی و خلیفه بن خیاط همخوانی دارد. با این حال، بلاذری، خلیفه بن خیاط، طبری و ابوریحان بیرونی گاه آگاهی‌هایی افزون‌‌تر از چچ‌نامه و متفاوت با آن به دست داده‌اند. پاره‌ای اطلاعات چچ‌نامه را در جای دیگر نمی‌توان یافت، از جمله حضور سپاهیان اسلامی در قَنْدابیل و فرماندهی ثاغر بن ذُعْر بر لشکریان ثغر هند در زمان علی علیه‌السلام. [۴۰]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵۳ـ ۵۵، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۱]
فتح السند (جج‌نامه)، نقله الی (من) العربیه وصَنَّفَه بالفارسیه علی بن حامد کوفی، (ترجمه جدید عربی)، ج۱، ص۷۳، پانویس۲، چاپ سهیل زکّار، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۴۲]
فتح السند (جج‌نامه)، نقله الی (من) العربیه وصَنَّفَه بالفارسیه علی بن حامد کوفی، (ترجمه جدید عربی)، ج۱، ص۷۶، پانویس۱، چاپ سهیل زکّار، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۶ - امتیازات چچنامهچچنامه از نخستین تواریخ اسلامی به گونه‌ای دیگر نیز متمایز است، از جمله اینکه در باره برخی روایات، که در منابع دیگر به اختصار آمده، در چچ‌نامه به تفصیل صحبت شده است، مثلاً بلاذری [۴۳]
بلاذری ، فتوح البلدان(لیدن)، ج۱، ص۴۳۷.
از مبادله نامه‌هایی میان حَجّاج بن یوسف و محمد بن قاسم ثقفی به اشاره سخن گفته، اما در چچ‌نامه متن حدود بیست نامه آمده است.
بعضی اطلاعات چچ‌نامه، مانند آغاز خلافت امام علی علیه‌السلام در سال ۳۸ و آغاز خلافت معاویه در ۴۴، [۴۴]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵۴، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۵]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵۶، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نادرست است و پاره‌ای روایات آن، مانند سرنوشت محمد بن قاسم ثقفی، از داستان‌پردازی خالی نیست. [۴۶]
محمدمعصوم بکری، تاریخ سند، المعروف به تاریخ معصومی، ج۱، ص «و»، چاپ عمر بن محمد داود پوته، بمبئی ۱۹۳۸.
۷ - چچ‌نامه منبع برای کتب دیگرچچنامه مأخذ اصلی مورخان هندی ـ ایرانی برای تاریخ سند پیش از اسلام و آغاز دوره اسلامی بوده است، سیدمحمد معصوم بکّری جزء اول کتاب خود، تاریخ سند یا تاریخ معصومی، را عمدتاً بر اساس چچ‌نامه نوشت. [۴۷]
محمدمعصوم بکری، تاریخ سند، المعروف به تاریخ معصومی، ج۱، ص۴ـ۳۱، چاپ عمر بن محمد داود پوته، بمبئی ۱۹۳۸.
[۴۸]
محمدمعصوم بکری، تاریخ سند، المعروف به تاریخ معصومی، ج۱، ص «کو»، چاپ عمر بن محمد داود پوته، بمبئی ۱۹۳۸.
احمد بن محمد مقیم هروی در طبقات اکبری، عبدالباقی نهاوندی در مآثر رحیمی [۴۹]
محمدمعصوم بکری، تاریخ سند، المعروف به تاریخ معصومی، ج۱، ص «کز»، پانویس ۱، چاپ عمر بن محمد داود پوته، بمبئی ۱۹۳۸.
و میرعلی شیر قانع در تحفه الکرام [۵۰]
غلام‌علی شیر بن عزت‌اللّه قانع، تحفه الکرام، ج۳، بخش ۱، ص۱۱ـ۱۵، ج۳، بخش ۱، چاپ حسام الدین راشدی، حیدرآباد، سند ۱۹۷۱.
نیز مطالب چچ‌نامه را به اختصار نقل کرده‌اند.
۸ - شیوه نگارشی چچنامهچچنامه از نمونه‌های بسیار لطیف نثر پارسی است [۵۱]
آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۹، لاهور ۱۳۶۴ ش.
و اثر ترجمه از عربی به فارسی در آن آشکار است، ولی این امر به شیوه پارسی‌گویی مترجم آسیبی نرسانده است.
در دیباچه کتاب، لغات و ترکیبات عربی بیشتری به کار رفته است، اما متن کتاب، همچون دیگر آثار پارسی قرن ششم، نثری ساده و روان، با جمله‌های کوتاه و استوار دارد. [۵۲]
ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج۳، بخش ۲، ص۱۱۶۷، تهران ۱۳۷۸ ش.
کاربرد آرایه‌های ادبی در این ترجمه محدود است، به‌طوری که معنا فدای لفظ نشده است. [۵۳]
آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۹، لاهور ۱۳۶۴ ش.
علی بن حامد کوفی که در نظم فارسی توانایی داشته، پاره‌ای ابیات خود را در چچ‌نامه درج کرده است. [۵۴]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۲، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۵]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۵، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۶]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۹، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۷]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۴، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۸]
۱۹، فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۵، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۹]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۷۴، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۰]
فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، ج۱، ص۱۷۶، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹ - ترجمه چچ‌نامه به زبان‌های مختلفچچنامه نخستین بار در ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۹، به کوشش عمر بن محمد داود پوته، بر اساس نسخ خطی متعدد و برخی ترجمه‌های انگلیسی، تصحیح و در دهلی به چاپ رسید. پس از آن، نبی بخش‌خان بلوچ چچ‌نامه را با مقابله با دو نسخه دیگر و مراجعه به پاره‌ای منابع عربی و تاریخی، تصحیح و همراه با تعلیقات و حواشی به زبان انگلیسی، در اسلام‌آباد (۱۴۰۳/ ۱۹۸۳) به‌چاپ رساند. چچ‌نامه به برخی زبان‌ها ترجمه و منتشر شده است: ترجمه انگلیسی از میرزا قلیچ بیگ فریدون‌بیگ ( کراچی ح ۱۳۱۸/۱۹۰۰)؛ ترجمه اردو از الف . رِضوی ( حیدرآباد، سند، ۱۳۴۲ش/۱۹۶۳)؛ ترجمه سندی از مخدوم امیراحمد و نبی‌بخش‌خان بلوچ (حیدرآباد، سند، ۱۳۴۵ش/۱۹۶۶). ترجمه جدیدی نیز به عربی از این کتاب در دست است. [۶۱]
فتح السند (جج‌نامه)، نقله الی (من) العربیه وصَنَّفَه بالفارسیه علی بن حامد کوفی، (ترجمه جدید عربی)، چاپ سهیل زکّار، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
گزیده‌‌هایی از چچ‌نامه به صورت جداگانه ترجمه شده است.
۱۰ - فهرست منابع(۱) آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ش. (۲) ابن‌ندیم (تهران). (۳) محمدمعصوم بکری، تاریخ سند، المعروف به تاریخ معصومی، چاپ عمر بن محمد داود پوته، بمبئی ۱۹۳۸. (۴) بلاذری (لیدن). (۵) ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، تهران ۱۳۷۸ ش. (۶) فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، چاپ عمر بن محمد داود پوته، حیدرآباد، دکن: مجلس مخطوطات فارسیه، ۱۳۵۸/۱۹۳۹. (۷) فتح‌نامه سند، المعروف به چچ‌نامه، ترجمه و تألیف علی بن حامد کوفی، چاپ نبی‌بخش خان بلوچ، اسلام‌آباد: اداره تاریخ و ثقافت و تمدن اسلامی، ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۸) فتح السند (جج‌نامه)، نقله الی (من) العربیه وصَنَّفَه بالفارسیه علی بن حامد کوفی، (ترجمه جدید عربی)، چاپ سهیل زکّار، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۹) غلام‌علی شیر بن عزت‌اللّه قانع، تحفه الکرام، ج۳، بخش ۱، چاپ حسام الدین راشدی، حیدرآباد، سند ۱۹۷۱. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «چچ‌نامه»، شماره۵۴۱۰. |