پنجابپَنْجاب، سرزمینی باستانی در شمال غربی شبه قاره هند می‌باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - اسامی پنج رودخانه ۱.۲ - نام قدیمی‌تر ۱.۳ - مسیر ارتباطی پنجاب ۱.۴ - نژاد ۲ - پیشینه تاریخی ۲.۱ - ۳۰۰۰ سال قبل میلاد ۲.۲ - ۱۵۰۰سال قبل میلاد ۲.۳ - ۵۱۸ سال قبل میلاد ۲.۴ - ۳۲۶ سال قبل میلاد ۲.۵ - ۶۰ سال قبل میلاد ۲.۶ - ۳۰ سال قبل میلاد ۲.۷ - ورود اسلام در سال۹۴ قمری ۲.۸ - سده ۳ قمری ۲.۹ - سال ۴۱۰ تا ۹۳۲ قمری ۲.۱۰ - دوره حکومت مغول‌ها ۲.۱۱ - سال ۱۱۵۲ق و تصرف نادرشاه ۲.۱۲ - لشکرکشی احمدخان ۲.۱۳ - سال ۱۷۵۸ تا ۱۷۹۰ میلادی ۲.۱۴ - مستعمره انگلیس ۳ - پنجاب در عصر حاضر ۳.۱ - پنجاب پاکستان ۳.۲ - پنجاب هند ۴ - فهرست منابع ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - معرفی اجمالینام فارسی پنجاب به معنای ۵ رود ترجمه واژه سنسکریت (پنجه نده) است که پس از چیرگی مسلمانان بر این سرزمین بر آن اطلاق شد. ۱.۱ - اسامی پنج رودخانه۵رودخانه اینهاست: ۱- جهلم، ۲- چناب، ۳-راوی، ۴-بیاس، ۵- ستلج. ۱.۲ - نام قدیمیترنام قدیمی‌تر این سرزمین (سپته سندهوه) است که در زبان سنسکریت به معنای ۷ رود است. تغییر نام ۷ رود به ۵ رود حاکی از آن است که در این سرزمین در طول زمان رودخانه‌هایی خشک شده است. هنگامی که آریایی‌ها در پنجاب ساکن شدند. هنوز ۷ رودخانه در این سرزمین جاری بوده است. [۱]
Reclus E، Nouvelle géographie universelle، ج۸، ص۲۰۷-۲۰۸، Paris، ۱۸۸۵.
[۲]
Reclus E، Nouvelle géographie universelle، ج۱، ص۲۱۱، Paris، ۱۸۸۵.
[۳]
Britannica، macropaedia، ج۱۵، ص۲۸۵، ۱۹۷۸.
[۴]
Encarta reference Library، ۲۰۰۴.
[۵]
The Imperial Gazetteer of India، New Delhi، ج۲۰، ص۲۴۵، ۱۹۷۲.
کانینگم برآن است که نام (تسه ـ کی) یا (تاک) که در سفرنامه هیوئن‌تسیانگ، زائر بودایی چینی از آن یاد شده، منطبق با پنجاب است. [۶]
Cunningham A، The Ancient Geography of India، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۹، Varanasi، ۱۹۶۳.
به نوشته کانینگم [۷]
Cunningham A، The Ancient Geography of India، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۹، Varanasi، ۱۹۶۳.
مرکز این سرزمین (تاکین) یا (تکاو) نام داشته که مطابق با (طیفند) است که قزوینی آن را در زمره شهرهای هند برشمرده است. ظاهراً سلیمان تاجر اولین مسلمانی است که به (تاکی) اشاره کرده است. [۹]
سلیمان، تاجر، اخبار الصین و الهند، ج۱، ص۴۲، به کوشش ابراهیم خوری، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
ابن خردادبه نیز از شهری به نام (طافن) یاد کرده است که به باور کانینگم باید همان طیفند مورد اشاره قزوینی باشد که سلطان محمود غزنوی در لشکرکشی به هند آن را تصرف کرد. ۱.۳ - مسیر ارتباطی پنجابارتباط پنجاب با سرزمین‌های شمال غربی خود در گذشته همچون امروز از طریق ۴ گذرگاه صورت می‌گرفت که مهم‌ترین آن‌ها خیبر بود که این سرزمین را از طریق دره‌ای باریک میان صحرا و کوه‌ها به داخل هند متصل می‌کرد و از لحاظ اهمیت نظامی خط اول دفاعی سرزمین‌های هند در برابر تهاجم دشمنان به‌شمار می‌رفت. [۱۳]
Majumdar R C، The Geographical Background of Indian History، ج۱، ص۹۳، The Vedic Age، Bombay، ۱۹۷۱.
[۱۴]
Bhattachary S، A Dictionary of India History، ج۱، ص۶۶۶، New York، ۱۹۶۷.
۱.۴ - نژاداین معابر کوهستانی نقش بسزایی در تاریخ پنجاب داشته است، زیرا اقوام مهاجر که بیش‌تر از سرزمین‌های شمال غربی به این سرزمین وارد می‌شدند، از همین گذرگاه‌ها عبور می‌کردند. به همین سبب عنصر نژادی آریایی در پنجاب نسبت به دیگر عناصر نژادی قوی‌تر است. راجپوت‌ها و جت‌ها و بسیاری دیگر از اقوام ساکن در پنجاب، از لحاظ جسمانی همانند نخستین مهاجران آریایی پنجاب هستند. [۱۵]
Reclus E، Nouvelle géographie universelle، ج۸، ص۲۰۶، Paris، ۱۸۸۵.
[۱۶]
Spear P، India، ج۱، ص۱۲، Michigan، ۱۹۶۱.
[۱۷]
Powell،Price J C، A History of India، ج۱، ص۹، London، ۱۹۵۵.
[۱۸]
EI ۲.
۲ - پیشینه تاریخییافتههای باستان‌شناختی دیرینگی این سرزمین را به دوره نوسنگی می‌رساند. افزون برآن بقایای برجای مانده از خانه‌های آجری و نظام پیشرفته آبیاری و کشاورزی در پنجاب بیانگر آن است که به تمدن سند مربوط است. ۲.۱ - ۳۰۰۰ سال قبل میلادتمدن سند که پیدایی آن را از ۰۰۰‘۳ تا ۵۰۰‘۲ق‌م تخمین زده‌اند، از گجرات تا کرانه‌های رود جمنا در پنجاب گسترش داشته است. [۱۹]
Brown W N، Archaeology، ج۱، ص۱۲۸، India، Pakistan، Ceylon، New York، ۱۹۵۱.
[۲۰]
Spear P، India، ج۱، ص۳۳، Michigan، ۱۹۶۱.
[۲۱]
Powell،Price J C، A History of India، ج۱، ص۷، London، ۱۹۵۵.
۲.۲ - ۱۵۰۰سال قبل میلادبنابر سروده‌های حماسی ریگ‌ودا که پس از ۷۰۰ق‌م پدید آمده است، درزمان ورود آریایی‌ها به پنجاب که تاریخ آن را از ۵۰۰‘۱ تا ۰۰۰‘۱ق‌م دانسته‌اند، سوداس فرمانروای جامعه هاراپا در غرب پنجاب بود [۲۲]
Brown W N، Archaeology، ج۱، ص۱۳۰، India، Pakistan، Ceylon، New York، ۱۹۵۱.
[۲۳]
Thapar R، A History of India، ص۳۳، ۱۹۷۵.
۲.۳ - ۵۱۸ سال قبل میلادبا مهاجرت آریایی‌ها به پنجاب در این سرزمین حکومت جمهوری برقرار شد. این جمهوری در ۵۱۸ق‌م به وسیله داریوش اول هخامنشی تسخیر شد و پنجاب به قلمرو پادشاهی هخامنشیان پیوست. [۲۴]
Spear P، India، ج۱، ص۵۲، Michigan، ۱۹۶۱.
[۲۵]
Bhattachary S، A Dictionary of India History، ج۱، ص۶۶۶، New York، ۱۹۶۷.
۲.۴ - ۳۲۶ سال قبل میلاددر ۳۲۶ق‌م که اسکندر مقدونی براین سرزمین جیره شد، پنجاب به چند دولت کوچک تقسیم شده بود.سلطه یونان بر پنجاب در ۳۱۷ق‌م پایان گرفت. [۲۶]
Bhattachary S، A Dictionary of India History، ج۱، ص۶۶۶، New York، ۱۹۶۷.
[۲۷]
Spear P، India، ج۱، ص۵۳، Michigan، ۱۹۶۱.
۲.۵ - ۶۰ سال قبل میلادپس از آن‌ها موریاها بر این سرزمین مسلط شدند. در دوره ضعف دولت موریا، شاه‌زادگان یونانی، شرق پنجاب را تصرف کردند و تا زمان تسلط سکاها که در حدود سال ۶۰ق‌م به پنجاب رسیدند، بر این سرزمین فرمانروایی داشتند. ۲.۶ - ۳۰ سال قبل میلادسکاها در ۳۰ق‌م آخرین یونانی‌ها را از آن‌جا راندند. سکاهای آریایی‌نژاد پادشاهی تکسیلا را در پنجاب بنیاد نهادند و تا حدود نخستین سال‌های میلادی که دولت آنان توسط کوشانیان برچیده شد، بر این سرزمین فرمانروایی داشتند [۲۸]
Spear P، India، ج۱، ص۷۴، Michigan، ۱۹۶۱.
[۲۹]
Encyclopedia of World Art، New York، ج۱، ص۸۹۸، ۱۹۶۲.
و پس از مدتی جای خود را در پنجاب به گوپتا‌ها دادند. مناندر۱۱ پادشاه هندی ـ یونانی گوپتا سلطه خود را بر پنجاب گستراند. در مدت تسلط گوپتا‌ها بر پنجاب، اقوام دیگری از آسیای مرکزی بر آنان تاختند، اما موفق شدند آن‌ها را برانند و تا آغاز سده ۷م بر پنجاب حکومت کردند [۳۰]
Thapar R، A History of India، ص۹۴-۹۵، ۱۹۷۵.
[۳۱]
Thapar R، A History of India، ص۱۳۶-۱۳۷، ۱۹۷۵.
۲.۷ - ورود اسلام در سال۹۴ قمریچون سپاه اسلام به فرماندهی محمد بن قاسم در ۹۴ق/۷۱۳م سند را فتح کرد، حکومت گوپتا برای مقابله با آنان از دولت چین کمک خواست و بدین طریق مانع نفوذ مسلمانان بر پنجاب شد. [۳۲]
Thapar R، A History of India، ص۲۵۵، ۱۹۷۵.
[۳۳]
Spear P، India، ج۱، ص۹۵، Michigan، ۱۹۶۱.
با این همه، اسلام توسط بازرگانان مسلمانی که به هند سفر می‌کردند، در میان مردم پنجاب رواج یافت. [۳۴]
هاردی، پ، مسلمانان هند بریتانیا، ج۱، ص۱۶، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد، ۱۳۶۹ش.
۲.۸ - سده ۳ قمریدر سده ۳ق/۹م حاکمان هندوشاهی کابل و قندهار بر پنجاب استیلا یافتند و تا زمان حمله سلطان محمودغزنوی در ۳۹۶ق/۱۰۰۶م بر این نواحی فرمانروایی کردند. پس از فتح این سرزمین توسط سلطان محمود، اسلام در آن‌جا با سرعت بیشتری گسترش یافت. [۳۵]
Spear P، India، ج۱، ص۱۰۳، Michigan، ۱۹۶۱.
[۳۶]
Thapar R، A History of India، ص۲۲۶-۲۲۷، ۱۹۷۵.
۲.۹ - سال ۴۱۰ تا ۹۳۲ قمریاما مردمان غیر مسلمان پنجاب در برابر اینان به مقابله پرداختند و محمود دوباره مجبور به لشکرکشی به این سرزمین در ۴۱۰ و ۴۱۱ق گردید که منجر به چیرگی قطعی غزنویان بر پنجاب شد. لاهور شهر مرکزی پنجاب پس از افول قدرت غزنویان، آخرین پایگاه جانشینان سلطان محمود غزنوی بود. [۳۷]
Haig W، The Ghaznavids، ج۱، ص۲۱-۲۲، The Cambridge History of India، New Delhi، ۱۹۸۷، vol III.
[۳۸]
بازورث، ک ا، سلسله‌های اسلامی، ج۱، ص۲۷۰، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۴۹ش.
[۳۹]
EI ۲.
تا این‌که در ۵۸۲ق/۱۱۸۶م شهاب‌الدین غوری با تصرف لاهور، بساط فرمانروایی آن‌ها را برچید و پنجاب را به تصرف خود درآورد. [۴۰]
Bhattachary S، A Dictionary of India History، ج۱، ص۶۶۷، New York، ۱۹۶۷.
در ۶۰۲ق/۱۲۰۶م پنجاب به یکی از ایالت‌های قلمرو قطب‌الدین ایبک بدل شد. پنجاب تا ۹۳۲ق/۱۵۲۶م که ابراهیم لودی (حکومت ۹۱۵-۹۳۲ق)، از سلاطین دهلی در جنگ پانی‌پت از ظهیرالدین بابر شکست خورد، همچنان در دست سلاطین دهلی باقی بود. [۴۱]
بابر، ظهیرالدین محمد، بابرنامه، ج۱، ص۴۱۱، کیوتو، ۱۹۹۵م.
[۴۲]
EI ۲.
۲.۱۰ - دوره حکومت مغولهادر دوره فرمانروایی مغولان هند، پنجاب ضمیمه صوبه لاهور شد. [۴۳]
علامی، ابوالفضل، آیین اکبری، ج۲، ص۳۷، کانپور، ۱۸۹۳م.
با افزایش قدرت سیاسی سیک‌ها در پنجاب که ناشی از سیاست‌های انعطاف‌ناپذیر جانشینان اکبر (حکومت ۹۶۳-۱۰۱۴ق) بود، در ۱۱۲۳ق/۱۷۱۱م بهادرشاه (حکومت ۱۱۱۹-۱۱۲۴ق) برای سرکوب سیک‌ها به پنجاب لشکر کشید. سیک‌ها که توان مقابله با او را در خود نمی‌دیدند، به کوه‌های شمالی پنجاب پناه بردند و بهادرشاه در ۱۱۲۴ق به سیک‌ها به شرط خودداری از آشوب پیشنهاد صلح داد. [۴۴]
The Maratha Supermacy، ed R C Majumdar، ج۱، ص۱۲۶، Bombay، ۱۹۷۷.
[۴۵]
Toylor M، The History of India، ج۱، ص۳۶۱، New Delhi، ۱۹۸۶.
[۴۶]
EI ۲.
۲.۱۱ - سال ۱۱۵۲ق و تصرف نادرشاهبا روبه ضعف نهادن قدرت سیاسی سلاطین مغول هند، نادرشاه افشار در ۱۱۵۲ق/۱۷۳۹م با لشکرکشی به هند به سلطه مغولان بر پنجاب پایان داد. در این زمان حاکم پنجاب زکریا‌خان بود و به دستور نادر در حکومت خود ابقا شد و مولتان نیز بر قلمرو او افزوده شد. ۲.۱۲ - لشکرکشی احمدخاناحمدخان ابدالی که پس از مرگ نادر، در قندهار خود را شاه خوانده بود، از خلأ قدرتی که بر اثر قتل نادر و ضعف دولت گورکانی هند به وجود آمده بود، استفاده کرد و به سرعت موضع خود را در شرق ایران استوار ساخت و مالیات‌های گرفته شده از پنجاب و دیگر نواحی شرقی هند را که به وسیله دو تن از دیوان‌سالاران نادرشاه به خراسان آورده می‌شد، میان امرا و فرماندهان قبایل تقسیم کرد. [۴۷]
حسینی، محمود، تاریخ احمدشاهی، ج۱، ص۵۶، چ تصویری، به کوشش دوست‌مردا سیدمرادوف، مسکو، ۱۹۷۴م.
[۴۸]
موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی گشا، ج۱، ص۵۱، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۴۹]
گلستانه، ابوالحسن، مجمل التواریخ، ج۱، ص۶۰، تهران، ۱۳۶۹ش.
او در مدت ۲۶ سال حکومت خود ۸ بار به پنجاب لشکر کشید؛ در ۱۱۶۳ق/۱۷۵۰م معین‌الملک، حاکم پنجاب با احمدشاه درانی مصالحه کرد و به سرکوب سیک‌ها پرداخت. [۵۰]
The Maratha Supermacy، ed R C Majumdar، ج۱، ص۳۷-۳۸، Bombay، ۱۹۷۷.
[۵۱]
The Maratha Supermacy، ed R C Majumdar، ج۱، ص۱۳۰، Bombay، ۱۹۷۷.
[۵۲]
Watson F، A Concise History of India، ج۱، ص۱۲۴، London، ۱۹۷۹.
[۵۳]
Caroe O، The Pathans ۵۵۰ B C-A D ۱۹۵۷، ج۱، ص۲۵۶، London، ۱۹۶۴.
۲.۱۳ - سال ۱۷۵۸ تا ۱۷۹۰ میلادیپس از معین‌الملک آدینه‌بیگ حکومت پنجاب یافت و در ۱۱۷۱ق/۱۷۵۸م درگذشت و رقابت بر سر احراز حکومت پنجاب آغاز شد. [۵۴]
Haig W، The Ghaznavids، ج۱، ص۴۳۷-۴۳۸، The Cambridge History of India، New Delhi، ۱۹۸۷، vol III.
[۵۵]
The Maratha Supermacy، ed R C Majumdar، ج۱، ص۱۸۹، Bombay، ۱۹۷۷.
این وضع به قیام سیک‌ها و تصرف پنجاب به وسیله مراتهه‌ها انجامید، تا آن‌که در ۱۱۷۴ق/۱۷۶۱م احمدشاه درانی به سلطه مراتهه‌ها پایان داد. پس از مرگ احمدشاه سیک‌ها بار دیگر قدرت یافتند و یکی از رؤسای آن‌ها به نام رانجیت سینک (۱۷۹۰-۱۸۳۹م) پنجاب را به یک دولت قدرتمند مستقل بدل ساخت. او با اعلام برابری سیک‌ها، هندوها و مسلمانان یک حکومت متحد ایجاد کرد که در سرتاسر کشمیر تا مرزهای افغانستان گسترده بود.۲.۱۴ - مستعمره انگلیسرانجیت سینگ پس از آن‌که انگلیسی‌ها سند و افغانستان را تسخیر کردند، در برابر آن‌ها قرار گرفت؛ انگلیسی‌ها که نگران نفوذ فرانسوی‌ها در هند بودند، او را به اتحاد و اتخاذ برنامه مشترک دفاعی با خود دعوت کردند. به موجب پیمانی که در ۱۲۲۴ق/۱۸۰۹م میان سینگ و کمپانی هند شرقی امضا شد، رودخانه ستلج مرز طرفین تعیین گردید، [۵۶]
The Maratha Supermacy، ed R C Majumdar، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۵، Bombay، ۱۹۷۷.
[۵۷]
Caroe O، The Pathans ۵۵۰ B C-A D ۱۹۵۷، ج۱، ص۲۷۵، London، ۱۹۶۴.
[۵۸]
Mansingh S، Historical Setting، ج۱، ص۳۲، India: A Country Study، ed R F Nyrop، Washington، ۱۹۸۵.
اما در ادامه سلطه‌جویی انگلستان و پس از دو جنگ میان سیک‌ها و انگلیسی‌ها، پنجاب در ۱۲۶۵ق/۱۸۴۹م به تصرف انگلستان درآمد. [۵۹]
Caroe O، The Pathans ۵۵۰ B C-A D ۱۹۵۷، ج۱، ص۲۷۵، London، ۱۹۶۴.
[۶۰]
Mansingh S، Historical Setting، ج۱، ص۳۲، India: A Country Study، ed R F Nyrop، Washington، ۱۹۸۵.
[۶۱]
Toylor M، The History of India، ج۱، ص۷۲۹، New Delhi، ۱۹۸۶.
در مدت اشغال پنجاب به‌وسیله انگلستان، قیام‌های مردمی در پنجاب روی داد. از آن جمله (جنبش غدر) (۱۹۱۴-۱۹۱۵م)، متشکل از کلیه جوامع پنجابی بود که اگرچه خیلی سریع توسط انگلیسی‌ها سرکوب شد، اما دهقانان را تحت‌تأثیر قرار داد. [۶۲]
Struggle for Freedom، ص۹۸، Majumdar R C، Eastern Bengal and Assam، Struggle for Freedom، Bombay، ۱۹۶۹.
[۶۳]
Smith W C، Modern Islam in India، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۷، Lahore، ۱۹۶۹.
در مبارزات استقلال‌طلبانه مردم هند نظامیان پنجابی با آن‌که خلع‌سلاح شده بودند، فعالانه شرکت کردند و برای پیوستن به دیگر انقلابیون به دهلی رفتند [۶۴]
Powell،Price J C، A History of India، ج۱، ص۵۵۱، London، ۱۹۵۵.
و به دنبال آن حزب وحدت‌طلب ملی پنجاب در ۱۹۲۳م تشکیل شد. [۶۵]
مشیرالحسن، جنبش اسلامی و گرایش‌های قومی در مستعمره هند، ج۱، ص۲۸۹، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد، ۱۳۶۷ش.
تقسیم پنجاب به دو پاره مسلمان‌نشین و هندونشین، پس از استقلال هند از انگلیس در ۱۳۲۶ش/۱۹۴۷م ضربه شدیدی بر جامعه سیک پنجاب وارد کرد. [۶۶]
Benderly B L، Basic Concepts of South Asian Religions-Hinduism، ج۱، ص۱۷۰، India: A Country Study، ed R F Nyrop، Washington، ۱۹۸۵.
[۶۷]
Bhattachary S، A Dictionary of India History، ج۱، ص۶۶۷، New York، ۱۹۶۷.
۳ - پنجاب در عصر حاضرامروزه پنجاب با ۷۰۶‘۲۵۵ کم ۲ وسعت میان پاکستان و هندوستان تقسیم شده است. ۳.۱ - پنجاب پاکستاناستان پنجاب پاکستان که مرکز آن شهر تاریخی لاهور است، دارای ۳۴۴‘۲۰۵کم ۲ وسعت و ۴۹۵‘۵۷۵‘۸۵ تن جمعیت (۱۳۸۳ش) است که نیمی از جمعیت پاکستان را در خود جای داده است. ۳.۲ - پنجاب هنداستان پنجاب هند که مرکز آن چندیگر است، پاره کوچک‌تر سرزمین پنجاب را شامل می‌شود و دارای ۳۶۲‘۵۰ کم ۲ وسعت و ۹۰۶‘۷۱۰‘۲۵ تن جمعیت (۱۳۸۳ش/۲۰۰۵م) است. تا پیش از ۱۹۵۶م پنجاب هند اراضی وسیعی را شامل می‌شد، اما در همین سال بخشی ازپنجاب هند با عنوان استان هیماچال پرادش از آن جدا شد. در ۱۳۴۵ش/۱۹۶۶م استان پنجاب هند بار دیگر به دو بخش پنجاب، با اکثریت پنجابی زبان، و هاریانا با اکثریت هندی زبان تقسیم شد. [۶۸]
Encarta reference Library، ۲۰۰۴.
[۶۹]
The World Gazetteer، wwwworld-gazetteercom.
[۷۰]
The Columbia Encyclopedia، ۲۰۰۳.
۴ - فهرست منابع(۱) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۸۹م. (۲) گلستانه، ابوالحسن، مجمل التواریخ، تهران، ۱۳۶۹ش. (۳) علامی، ابوالفضل، آیین اکبری، کانپور، ۱۸۹۳م. (۴) بابر، ظهیرالدین محمد، بابرنامه، کیوتو، ۱۹۹۵م. (۵) بازورث، ک ا، سلسله‌های اسلامی، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۴۹ش. (۶) حسینی، محمود، تاریخ احمدشاهی، چ تصویری، به کوشش دوست‌مردا سیدمرادوف، مسکو، ۱۹۷۴م. (۷) سلیمان، تاجر، اخبار الصین و الهند، به کوشش ابراهیم خوری، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. (۸) قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۹) مشیرالحسن، جنبش اسلامی و گرایش‌های قومی در مستعمره هند، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد، ۱۳۶۷ش. (۱۰) موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۱۱) هاردی، پ، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد، ۱۳۶۹ش. (۱۲) Benderly B L، Basic Concepts of South Asian Religions-Hinduism، India: A Country Study، ed R F Nyrop، Washington، ۱۹۸۵. (۱۳) Bhattachary S، A Dictionary of India History، New York، ۱۹۶۷. (۱۴) Britannica، macropaedia، ۱۹۷۸. (۱۵) Brown W N، Archaeology، India، Pakistan، Ceylon، New York، ۱۹۵۱. (۱۶) Caroe O، The Pathans ۵۵۰ B C-A D ۱۹۵۷، London، ۱۹۶۴. (۱۷) The Columbia Encyclopedia، ۲۰۰۳. (۱۸) Cunningham A، The Ancient Geography of India، Varanasi، ۱۹۶۳. (۱۹) EI ۲. (۲۰) Encarta reference Library، ۲۰۰۴. (۲۱) Encyclopedia of World Art، New York، ۱۹۶۲. (۲۲) Haig W، The Ghaznavids، The Cambridge History of India، New Delhi، ۱۹۸۷، vol III. (۲۳) The Imperial Gazetteer of India، New Delhi، ۱۹۷۲. (۲۴) Majumdar R C، Eastern Bengal and Assam، Struggle for Freedom، Bombay، ۱۹۶۹. (۲۵) Majumdar R C، The Geographical Background of Indian History، The Vedic Age، Bombay، ۱۹۷۱. (۲۶) Mansingh S، Historical Setting، India: A Country Study، ed R F Nyrop، Washington، ۱۹۸۵. (۲۷) The Maratha Supermacy، ed R C Majumdar، Bombay، ۱۹۷۷. (۲۸) Powell-Price J C، A History of India، London، ۱۹۵۵. (۲۹) Reclus E، Nouvelle géographie universelle، Paris، ۱۸۸۵. (۳۰) Smith W C، Modern Islam in India، Lahore، ۱۹۶۹. (۳۱) Spear P، India، Michigan، ۱۹۶۱. (۳۲) Toylor M، The History of India، New Delhi، ۱۹۸۶. (۳۳) Thapar R، A History of India، ۱۹۷۵. (۳۴) Watson F، A Concise History of India، London، ۱۹۷۹. (۳۵) The World Gazetteer، wwwworld-gazetteercom. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پَنْجاب»، شماره۵۵۴۷. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|