پلوارالیسم اجتماعیتکثرگرایی اجتماعی را می‌توان شاخه ای از کثرت گرایی دینی دانست. ۱ - تعریفمراد از آن همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان با پیروان ادیان دیگر در جامعه ای کوچک یا بزرگ (مانند جامعه جهانی ) است. ۲ - دیدگاه قرآنچنین کثرتی از دیدگاه قرآن کریم به‌طور کلی مردود نیست، بلکه با شرایطی مقبول است؛ و پندار برخی کثرت گرایان که لازمه انحصارگرایی دینی را مدارا نکردن با پیروان دیگر ادیان دانسته اند [۱]
معرفت، ش ۲۲، ص ۲۰، «پلورالیسم، بررسی اصول اخلاقی و سیاسی».
[۲]
کیان، ش ۳۷، ص ۶۱ «پاسخ سروش به ابهامات صراط های مستقیم».
[۳]
کیان، ش ۲۸، ص ۱۰، «پلورالیسم دینی».
مردود است. [۴]
تسنیم، ج ۶، ص ۲۱۱-۲۱۲.
۳ - حوزه هاهمزیستی اجتماعی در سه حوزه مطرح است: ۱. مذهبی، یعنی همزیستی پیروان مذاهب گوناگون اسلام . ۲. دینی، یعنی همزیستی مسلمانان با اهل کتاب . ۳. بشری، یعنی تعامل مسلمانان با منکران دین که حکم آن‌ها در آیات ۱۰ سوره حجرات ؛ ۶۴ سوره آل عمران و ۸-۹ سوره ممتحنه آمده است. ۴ - اصول مشترکپیروان ادیان با پذیرش اصولی مشترک می‌توانند با یکدیگر زندگی صلح آمیز داشته باشند و چنین زندگی مسالمت آمیزی به معنای حقانیت آیین و سعادتمند بودن همه آنان در آخرت نیست. در منطق اسلام ، عدل و احسان خوب است و جور و ستم بد، گرچه درباره کافر باشد. ۵ - انحصارگرایی اسلامگفتنی است که در بحث تکثرگرایی اجتماعی گاه چنین شبهه ای طرح می‌شود که اسلام، تنوع و تکثر اندیشه‌ها و عقاید را برنمی تابد. ۵.۱ - پاسخپاسخ اجمالی این است که : اولا اسلام از پیروان خود می‌خواهد تا پایه های اعتقادات دینی ( اصول دین ) خود را بر تحقیق استوار کنند نه تقلید و تحمیل. ثانیاً آیینی که اصول دین را جز با تحقیق نمی‌پذیرد، هرگز انسان‌ها را به پذیرش اجباری دین از راه اکراه و خشونت وا نمی‌دارد و پرهیز از اجبار و خشونت درباره ایمان ، از اصول دعوت اسلامی است. ثالثاً تاریخ اسلام بهترین گواه است که رهبران اسلام همواره پس از فتوحات اسلامی، رفتاری مبتنی بر آزادی عقیده داشته اند. البته آزادی عقیده نه به معنای آزادی ترویج عقاید باطل است و نه به معنای آزادی عقاید خرافی، از این رو اسلام مبارزه ای گسترده با بت پرستی که پایه ای جز تقلید کورکورانه از پیشینیان ندارد و مایه انجماد فکری است آغاز کرد تا زنجیرهای اسارت را از دست و پای اندیشه بشر بردارد و راه خردورزی را برایشان هموار کند. [۸]
مجموعه آثار، ج ۲۰، ص ۲۵۲، «جهاد».
پاسخ تفصیلی این شبهه در برخی منابع آمده است. [۹]
پلورالیسم دینی ازمنظر قرآن کریم، ص ۳۰۶-۳۲۷.
[۱۲]
مجموعه آثار، ج ۲، ص ۲۵۲، «جهاد».
[۱۳]
تسنیم، ج ۱۲، ص ۱۷۰-۱۷۱.
۶ - سیره پیامبر و ائمهدر روایات نیز نمونه های فراوانی از تعامل پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) با دگراندیشان بر پایه آزادی عقیده آمده اند. [۱۸]
الاحتجاج، ج ۲، ص ۳۵۱-۴۶۱.
۷ - انحصارگرایی پیامبرشبهه دیگر این است که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با مردم جنگید تا آنان را به پذیرش اسلام وا دارد. ۵.۱ - پاسخپاسخ اجمالی این است که بر پایه تعالیم اسلامی، مسلمانان وظیفه دارند در زندگی اجتماعی با پیروان ادیان آسمانی و حتی با برخی کافران تا دست به سلاح نبرده و به رویارویی نظامی نپرداخته‌اند همزیستی مسالمت آمیز داشته باشند، چنان که در صدر اسلام، یهودیان تا هنگامی که خیانت نمی‌کردند، با مسلمانان زندگی مسالمت آمیزی داشتند؛ ولی هنگامی که به مبارزه عملی با اسلام و مسلمانان پرداختند، با آنان به گونه ای که شایسته رفتارشان بود برخورد شد. ۷.۲ - رفتار پیامبرپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در آغاز هجرت به مدینه، با یهودیان آن‌جا پیمانی دفاعی بست که به امضای یهودیان نیز رسید و در آن تصریح شد که «یهودیان در (عمل به) آیین خود آزادند» و «هرگاه مسلمانان، یهود را برای صلح با دشمن دعوت کردند باید بپذیرند و هرگاه چنین دعوتی از سوی یهود انجام گیرد، مسلمانان باید بپذیرند، مگر این‌که دشمن با آیین اسلام و نشر آن مخالف باشد». [۲۴]
السیرة النبویه، ج ۲، ص ۳۴۸-۳۵۱.
[۲۵]
فروغ ابدیت، ج ۱، ص ۴۶۴-۴۶۹.
[۲۶]
فروغ ابدیت، ج ۱، ص ۵۲۹-۵۳۳.
[۲۷]
فروغ ابدیت، ج ۲، ص ۹۲-۹۷.
[۲۸]
فروغ ابدیت، ج ۲، ص ۱۳۰-۱۵۸.
[۲۹]
فروغ ابدیت، ج ۲، ص ۲۳۹-۲۶۹.
۷.۳ - جنگ های پیامبربرخی مفسران بر این باورند که اسلام با جنگ ترویج نشد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با هیچ‌یک از اعراب و غیر آنان برای واداشتن آنان به اسلام نجنگید و همه جنگ های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) جنبه دفاعی داشته و در جهت کسب آزادی دین و جلوگیری از آزار و شکنجه مؤمنان بوده است. [۳۰]
تفسیر المنار، ج ۱۱، ص ۱۴۱.
[۳۱]
تفسیر المنار، ج ۱۱، ص ۲۵۵.
[۳۲]
تفسیر المنار، ج ۴، ص ۶۲.
علامه طباطبایی نیز آمار کشته های همه جنگ های صدر اسلام را ۲۰۰ نفر از مسلمانان و ۱۰۰۰ نفر از کافران ذکر می‌کند؛ آن هم بدین گونه که از جمله این ۱۰۰۰ کشته، ۷۰۰ نفر یهود بنی قریظه بودند که با رأی داوری که خود برگزیده بودند کشته شدند. [۳۳]
خلاصه تعالیم اسلام، ص ۱۷۹.
بسیاری از متفکران غربی نیز اعتراف کرده‌اند که اسلام با زور شمشیر گسترش نیافت. [۳۴]
تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ص ۲۴۳.
[۳۵]
تمدن اسلام و عرب، ص ۱۴۵-۱۴۶-۱۴۷.
[۳۶]
تمدن اسلام و عرب، ص ۱۵۶.
[۳۷]
تمدن اسلام و عرب، ص ۱۷۷-۱۷۸.
[۳۸]
تمدن اسلام و عرب، ص ۳۴۶.
پاسخ تفصیلی این شبهه در برخی منابع آمده است. [۳۹]
پلورالیسم دینی از منظر قرآن کریم، ص ۳۲۸-۳۵۸.
[۴۵]
تفسیر المنار، ج ۴، ص ۶۲.
[۴۶]
تفسیر المنار، ج ۱۱، ص ۱۴۱-۲۵۵.
[۴۷]
مجموعه آثار، ج ۲۰، «جهاد، بیشتر مباحث کتاب».
۸ - فهرست‌منابع(۱) آزادی یا توطئه، جمعی از فضلاء و روحانیان، قم، فیضیه، ۱۳۷۹ ش؛ (۲) آلاءالرحمن، البلاغی (م. ۱۳۵۲ ق.)، تهران، بعثت، ۱۴۲۰ ق؛ (۳) آموزه (فصلنامه)، قم، مؤسسه امام خمینی (قدس سره)؛ (۴) الاحتجاج، ابومنصور الطبرسی (م. ۵۲۰ ق.)، به کوشش بهادری و هادی به، تهران، اسوه، ۱۴۱۶ ق؛ (۵) الاساس فی التفسیر، سعید الحوّی، دارالسلام، ۱۴۰۹ ق؛ (۶) الاستبصار، الطوسی (م ۴۶۰ ق.)، به کوشش موسوی الخرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ ش؛ (۷) اسلام و کثرت گرایی دینی، محمد لگن هاوزن، ترجمه جوان دل، قم، فرهنگ طه، ۱۳۷۹ ش؛ (۸) اظهارالحق، رحمة الله بن خلیل الرحمن الهندی (م. ۱۳۰۸ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ ق؛ (۹) انیس الاعلام، محمد صادق فخر الاسلام، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۴ ش؛ (۱۰) اوصاف پارسایان، عبدالکریم سروش، تهران، صراط، ۱۳۷۱ ش؛ (۱۱) بازتاب اندیشه (ماهنامه)، قم، صدای و سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ (۱۲) بحارالانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق؛ (۱۳) البرهان فی تفسیر القرآن، البحرانی (م. ۱۱۰۷ ق.)، قم، البعثة، ۱۴۱۵ ق؛ (۱۴) بیان الفرقان فی نبوة القرآن، مجتبی القزوینی الخراسانی (م. ۱۳۸۶ ق.)، تهران، دارالکتب الاسلامی، ۱۳۷۱ ش؛ (۱۵) بینات (فصلنامه)، قم، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (علیه السلام)؛ (۱۶) پلورالیسم دینی، مجموعه سخنرانی، گفتگو، قم، مرکز مطالعات حوزه، ۱۳۸۰ ش؛ (۱۷) پلورالیسم دینی از منظر قرآن کریم، علی اسلامی (مدبر)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۸۸ ش؛ (۱۸) پیام هاجر (ماهنامه)؛ (۱۹) پیرامون جمهوری اسلامی، مرتضی مطهری، قم، صدرا، ۱۳۶۷ ش؛ (۲۰) تاریخ تمدن، ویل دورانت (م. ۱۹۸۱ م.)، ترجمه: آرام و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ ش؛ (۲۱) التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ (۲۲) تحریر الوسیله، امام خمینی (قدس سره) (م. ۱۳۶۸ ش.)، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ ش؛ (۲۳) التحقیق، المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش؛ (۲۴) تسنیم، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ ش؛ (۲۵) تفسیر التحریر والتنویر، ابن عاشور (م. ۱۳۹۳ ق.)، مؤسسة التاریخ؛ (۲۶) تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ ش؛ (۲۷) تفسیر روح البیان، بروسوی (م. ۱۱۳۷ ق.)، بیروت، دارالفکر؛ (۲۸) تفسیر الصافی، الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق؛ (۲۹) تفسیر العیاشی، العیاشی (م. ۳۲۰ ق.)، به کوشش رسولی محلاّتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه؛ (۳۰) تفسیر القمی، القمی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق؛ (۳۱) التفسیر الکاشف، المغنیه، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۱ م؛ (۳۲) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق؛ (۳۳) تفسیر المنار، رشید رضا (م. ۱۳۵۴ ق.)، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق؛ (۳۴) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش؛ (۳۵) تفسیر نورالثقلین، العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش؛ (۳۶) تمدن اسلام و عرب، گوستاولوبون، ترجمه: حسینی، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۴۷ ش؛ (۳۷) جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ ق؛ (۳۸) الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق؛ (۳۹) خدمات متقابل اسلام و ایران، مرتضی مطهری، قم، صدرا، ۱۳۵۹ ش؛ (۴۰) خلاصه تعالیم اسلام، محمد حسین طباطبایی (م.۱۴۰۲ ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۰ ش؛ (۴۱) الدرالمنثور، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۶۵ ق؛ (۴۲) دین پژوهی، ویراسته میرچاالیاده، ترجمه خرمشاهی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۷۹ ش؛ (۴۳) دین شناسی، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۸۵ ش؛ (۴۴) دین شناسی، محمد حسین زاده، قم، مؤسسه امام خمینی (قدس سره)، ۱۳۷۸ ش؛ (۴۵) دین و تمدن، مهدی بازرگان، تهران، بعثت، ۱۳۵۰ ش؛ (۴۶) روح المعانی، الآلوسی (م. ۱۲۷۰ ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ ق؛ (۴۷) سنن ابن ماجه، ابن ماجه (م. ۲۷۵ ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ ق؛ (۴۸) سنن الترمذی، الترمذی (م. ۲۷۹ ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ ق؛ (۴۹) السنن الکبری، البیهقی (م. ۴۵۸ ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق؛ (۵۰) السیرة النبویه، ابن هشام (م. ۸-۲۱۳ ق.)، به کوشش محمد محی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ ق؛ (۵۱) سیری در سیره ائمه اطهار (علیهم السلام)، مرتضی مطهری، قم، صدرا، ۱۳۷۵ ش؛ (۵۲) سیری در سیره نبوی، مرتضی مطهری، قم، صدرا؛ (۵۳) صحیح البخاری، البخاری (م. ۲۵۶ ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ ق؛ (۵۴) صراط مستقیم نقدی بر قرائت سروش از پلورالیسم دینی، عباس نیکزاد، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۸۰ ش؛ (۵۵) صراط های مستقیم، عبدالکریم سروش، تهران، صراط، ۱۳۷۸ ش؛ (۵۶) عدل الهی، مرتضی مطهری (م. ۱۳۵۸ ش)، قم، صدرا، ۱۳۷۰ ش؛ (۵۷) عقل و اعتقاد دینی، مایکل پترسون و دیگران، ترجمه: نراقی و سلطانی، تهران، طرح نو، ۱۳۷۶ ش؛ (۵۸) علم الیقین فی اصول الدین، الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ق.)، به کوشش بیدارفر، قم، بیدار،۱۳۷۷ ش؛ (۵۹) عوالی اللئالی، ابن ابی جمهور (م. ۸۸۰ ق.)، به کوشش عراقی، قم، سیدالشهداء، ۱۴۰۳ ق؛ (۶۰) فتح القدیر، الشوکانی (م. ۱۲۵۰ ق.)، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۱۴ ق؛ (۶۱) فربه تر از ایدئولوژی، عبدالکریم سروش، تهران، صراط، ۱۳۷۸ ش؛ (۶۲) فروغ ابدیّت، سبحانی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۷ ش؛ (۶۳) فرهنگ جامع پیشرو، آریانپور، تهران، الکترونیکی، ۱۳۸۰ ش؛ (۶۴) فرهنگ فشرده، محمد رضا جعفری، تهران، تنویر، ۱۳۸۷ ش؛ (۶۵) فرهنگ کامل، آریانپور، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ ش؛ (۶۶) دانشگاه علوم رضوی، مشهد، دانشگاه علوم رضوی، ۱۳۸۶ ش؛ (۶۷) قرآن و پلورالیزم، محمد حسن قدردان قراملکی، تهران، دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۸۰ ش؛ (۶۸) فی ظلال القرآن، سید قطب (م. ۱۳۸۶ ق.)، القاهرة، دارالشروق، ۱۴۰۰ ق؛ (۶۹) قبض و بسط تئوریک شریعت، عبدالکریم سروش، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، ۱۳۷۳ ش؛ (۷۰) قرآن پژوهی، خرمشاهی، تهران، مشرق، ۱۳۷۲ ش؛ (۷۱) قرآن و مسیحیان، مهدی بازرگان، تهران، شرکت سهامی، ۱۳۷۶ ش؛ (۷۲) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش؛ (۷۳) کتاب مقدس، ترجمه: فاضل خان همدانی، ویلیام گلبن، هنری مرتن، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش؛ (۷۴) الکشاف، الزمخشری (م. ۵۳۸ ق.)، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ ق؛ (۷۵) کنزالعمال، المتقی الهندی (م. ۹۷۵ ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق؛ (۷۶) کیان (دو ماهنامه)، تهران؛ (۷۷) مباحث پلورالیزم دینی، جان هیک، ترجمه گواهی، تهران، تبیان، ۱۳۷۸ ش؛ (۷۸) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق؛ (۷۹) مجمع الزوائد، الهیثمی (م. ۸۰۷ ق.)، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق؛ (۸۰) مجموعه آثار، مرتضی مطهری (م. ۱۳۵۸ ش.)، تهران، صدرا، ۱۳۷۷ش؛ (۸۱) المحلی بالآثار، ابن حزم الاندلسی (م. ۴۵۶ ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر؛ (۸۲) مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م. ۷۲۶ ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ ق؛ (۸۳) مستدرک الوسائل، النوری (م. ۱۳۲۰ ق.)، بیروت، آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق؛ (۸۴) مسند احمد، احمدبن حنبل (م. ۲۴۱ ق.)، بیروت، دار صادر؛ (۸۵) معرفت (ماهنامه)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)؛ (۸۶) مکاتیب الرسول، احمدی میانجی، به کوشش مرکز تحقیقات حج، تهران، دارالحدیث، ۱۴۱۹ ق؛ (۸۷) من لایحضره الفقیه، الصدوق (م. ۳۸۱ ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق؛ (۸۸) المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق؛ (۸۹) نامه فرهنگ (فصلنامه)، تهران، وزارت ارشاد؛ (۹۰) نشر دانش (فصلنامه)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی؛ (۹۱) نظم الدرر، البقاعی (م. ۸۸۵ ق.)، به کوشش غالب المهدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق؛ (۹۲) نهج البلاغه، صبحی صالح، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ ق؛ (۹۳) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ ق.)، قم، آل البیت (علیهم السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق؛ (۹۴) هفت آسمان (فصلنامه)، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، جلد ۸، برگرفته از مقاله «تکثرگرایی دینی». |