نیکی به والدیننیکی به پدر و مادر، وظیفه‌ای اخلاقی است که در واجب بودن شکر مُنعم ریشه دارد. اهمیّت سپاسگزاری از پدر و مادر، چنان است که خداوند پس از امر به شکرگزاری از خود، شکر پدر و مادر را آورده است. فهرست مندرجات۲ - روایت پیامبر ۳ - وجوب پرهیز از آزار پدر و مادر ۴ - فروتنی در برابر والدین ۵ - وظیفه فرزند پس از فوت والدین ۶ - نکات احترام والدین در قرآن ۶.۱ - نیکی به والدین در کنار توحید ۶.۲ - احترام انبیاء نسبت به والدینشان ۶.۳ - سفارش به همه مردم ۶.۴ - سفارش به فرزندان ۶.۵ - هم ردیف بودن شکر خدا ۶.۶ - تواضع آشکار ۷ - اثر احترام به والدین ۸ - اثر بی حرمتی ۹ - عناوین مرتبط ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - مقدمهانسان فطرتاً شاکر و سپاسگزار کسی است که به او نیکی کرده است. سپاسگزاری از پدر و مادر، نشانه و گواه سلامت فطرت است و کسی که به پدر و مادر خود نیکی می‌کند، از فطرت خود پاسداری کرده است. اهمیّت سپاسگزاری از پدر و مادر، چنان است که خداوند پس از امر به شکرگزاری از خود، شکر پدر و مادر را آورده است: «وَ وَصَّیْنَا الْاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ اَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ اِلَیَّ الْمَصِیرُ؛ و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش (به هنگام بارداری) او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می‌یابد (آری او را سفارش کردیم) که شکرگزار من و پدر و مادرت باش که بازگشت (همه) به سوی من است.» و همانطور که کسی نمی‌تواند شکر پروردگار به جای آورد، شکرگزاری از پدر و مادر نیز بسیار دشوار و در حدّ محال است. در مورد احترام به پدر و مادر در آیات و روایات خیلی سفارش شده است که آیاتی از قرآن احترام به والدین را واجب می‌داند. ۲ - روایت پیامبراز پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده است: «لن یجزی ولد عن والده حتی یجده مملوکاً فیشتریه و یعتقه؛ [۲]
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، المحجة البیضاء، ج۳، ص۴۳۴.
هرگز فرزندی پاداش پدرش را ادا نمی‌کند، مگر آنکه پدر مملوک باشد و فرزند او را بخرد و آزاد سازد.»و نیز از ایشان روایت شده است: «برّ الوالدین افضل من الصلوة و الصوم و الحج و العمرة و الجهاد فی سبیل الله؛ نیکی به پدر و مادر برتر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خدا است.» نیکی به پدر و مادر چنان اهمیتی دارد که حتی پدر و مادری که از نظر عقیده دچار انحراف هستند و یا به فرزند خود ظلم کرده‌اند، باید مورد احترام واقع شوند و فرزند به آنان نیکی کند. مادر حق ویژه‌ای دارد و نیکی به او مقدم است. امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: شخصی نزد پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و پرسید ای پیامبر! به چه کسی نیکی کنم؟ فرمودند: مادرت. پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: مادرت. باز پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به مادرت. دوباره پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به پدرت. ۳ - وجوب پرهیز از آزار پدر و مادرخداوند در قرآن کریم نیکی به پدر و مادر را وظیفه‌ای واجب معرفی فرموده است؛ وظیفه‌ای که پس از «توحید در پرستش» ذکر شده است: «وَ قَضی رَبُّکَ اَلاَّ تَعْبُدُوا اِلاَّ اِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ اِحْساناً اِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ اَحَدُهُما اَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیماً؛ پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر (خود) احسان کنید؛ اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها (حتی) «اف» مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.» مطابق این آیه نیکی به پدر و مادر امری واجب و کوچکترین بی‌احترامی به آنان ممنوع است. این وجوب و ممنوعیت، چنانکه گفتیم، پس از بیان وجوب یگانه‌پرستی ذکر شده است و این گواه اهمیت حقوق والدین است. اهانت و بی‌احترامی نسبت به والدین به هیچ روی پذیرفته نیست؛ حتی کوچکترین رفتار یا گفتاری که موجب آزار آنان باشد بر طبق این آیه ممنوع است. امام رضا (علیه‌السّلام) فرمودند: اگر لفظی کوتاهتر و سبک‌تر از «اف» وجود داشت، خداوند آن را در آیه ذکر می‌فرمود. [۷]
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۳۴۱، حدیث ۷.
و در روایت دیگری آمده است که مقصود از «اف»، کمترین آزار است و اگر کلمه‌ای وجود داشت که بر آزاری کوچکتر دلالت می‌کرد، خداوند از آن نهی می‌فرمود. روایات بسیاری در نهی از آزار پدر و مادر آمده است. امام باقر (علیه‌السّلام) از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل فرمودند: «ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنة توجد من مسیرة الف سنة و لا یجدها عاقٌ...؛ [۹]
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۶، ص۴۴۲.
از آزار پدر و مادر بپرهیزید، زیرا بوی بهشت از هزار سال فاصله احساس می‌شود، ولی آزاردهنده پدر و مادر آن را نمی‌یابد.»آزار والدین حتی اگر آنان ظالم باشند جایز نیست. امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «من نظر الی ابویه نظر ماقت و هما ظالمان له لم یقبل الله تعالی له صلوة؛ [۱۰]
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۶، ص۴۴۲.
کسی که به پدر و مادرش به حالت دشمنی و تنفر نگاه کند خداوند نمازش را نمی‌پذیرد.»۴ - فروتنی در برابر والدینفروتنی در برابر پدر و مادر از سر مهربانی، سفارش خدا و مصداقی از نیکی به پدر و مادر است و نشانه‌ای از روح شکرگزاری به شمار می‌رود: «وَ اخْفِضْ لَهُما جُناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً؛ دو بال فروتنی خویش را از سر مهربانی در برابر آنان فرود آر، و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت کن چنانکه مرا در خردی پروردند.» از این بخش از آیه که فرمود: «وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً» می‌توان دریافت که طلب رحمت و بخشایش برای والدین نیز ریشه در احساس شکرگزاری انسان دارد. امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: «لا تملا عینیک من النظر الیهما الّا برحمة و رقّة، و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما، و لا یدک فوق ایدیهما، و لا تقدم قدمهما؛ چشمانت را جز به مهربانی و نرمی به آنان مدوز و صدایت را از صدای آنان بلندتر مکن و دستت را بالاتر از دست آنان مبر و بر آنان پیشی مگیر.» ۵ - وظیفه فرزند پس از فوت والدینفرزند حتی پس از آنکه پدر و مادرش از دنیا می‌روند، همچنان وظیفه‌ای اخلاقی دارد. او باید برای آنان نماز بگزارد و از خداوند برایشان درخواست رحمت و مغفرت کند. از امام باقر (علیه‌السّلام) روایت شده است: «انّ العبد لیکون بارّاً بوالدیه فی حیاتهما ثم یموتان فلا یقضی عنهما دینهما و لا یستغفر لهما فیکتبه الله عاقاً و انه لیکون عاقاً لهما فی حیاتهما غیر بارّ بهما فاذا ماتا قضی دینهما و استغفر لهما فیکتبه الله بارّاً؛ هر آینه کسی که نسبت به پدر و مادر خود نیکوکار بوده، پس از مرگ آنها دین آنان را ادا نمی‌کند و برای آنان استغفار نمی‌نماید، پس خداوند او را در شمار آزاردهندگان قرار می‌دهد. و بسا که کسی آزاردهنده پدر و مادرش بوده و در حیاتشان به آنان نیکی نمی‌کرده است، ولی پس از مرگ آنها دین آنها را ادا کرده و برایشان استغفار نموده است، پس خداوند او را در شمار نیکی‌کنندگان به والدین قرار می‌دهد.» از این روایت فهمیده می‌شود که اولاً: وظیفه سپاسگزاری از پدر و مادر با مرگ آنها خاتمه نمی‌یابد و دیگر اینکه خداوند راه را برای جبران کوتاهی‌های فرزند خطاکار بازگزارده است. ۶ - نکات احترام والدین در قرآندر مورد احترام به پدر و مادر در آیات و روایات خیلی سفارش شده است ما در این جا فقط به بعضی نکات که نشان دهنده اهمیت احسان به پدر و مادر است اشاره می‌کنیم: ۶.۱ - نیکی به والدین در کنار توحید«لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا» «و اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا»، «الا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا» «و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا» «یا بنی لا تشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم و وصینا الانسان بوالدیه» از این آیات معلوم می‌شود که عقوق والدین بعد از شرک به خدا در شمار بزرگترین گناهان و یا خود این از بزرگترین آنها است و از آن طرف هم معلوم می‌شود که واجب‌ترین واجب‌ها احسان به پدر و مادر است. ۶.۲ - احترام انبیاء نسبت به والدینشاناز بعضی آیات این درس مهم را از انبیاء می‌آموزیم خداوند در مورد یحیی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «و برا بوالدیه» و در مورد عیسی می‌فرماید: «و برا بوالدتی و لم یجعلنی جبارا شقیا» «خداوند مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده است و جبار و شقی قرار نداده است. در سال‌های آغاز بعثت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود. روزی آن حضرت: فرشی پهن فرموده بود و روی آن نشسته بود که در این موقع شوهر حلیمه به حضور آن حضرت آمد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به یاد مهربانی‌های او، برخاست و او را احترام زیادی کرد و گوشه‌ای از فرش خود را گسترد و پدر رضاعی خود را روی آن نشاند طولی نکشید که مادرش حلیمه وارد شد، حضرت گوشه دیگر فرش را برای او پهن کرد و او را روی آن نشانید و محبت فراوانی به مادر رضاعی خود کرد. [۲۳]
اشتهاردی، مهدی ، محمد، داستان دوستان، ج۳، ص۴۷.
۶.۳ - سفارش به همه مردمدر آیات به انسان‌ها سفارش شده است که نسبت به پدر و مادر احترام و احسان کنند و نگفته است که ای مسلمان‌ها به پدر و مادر خود احترام کنید «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا». و از طرف مادران و پدران هم احترام آنها اختصاصی به پدران و مادران مسلمان ندارد بلکه هر کس که پدر و مادر است باید مورد احترام فرزندان قرار گیرد چون در آیات سخن از «والدین» است بدون هیچ قیدی به ایمان و اسلام. «و ان جاهداک علی ان تشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما و صاحبهما فی الدنیا معروفا» در این آیه با آن که پدر و مادر کافر هستند و فرزند را دعوت به کفر می‌کنند خداوند فقط در این مورد اجازه عدم اطاعت داده است اما با این حال می‌فرماید: ولو این که آنها کافرند ولی با آنها در دنیا به طور شایسته‌ای رفتار کن. ۶.۴ - سفارش به فرزنداندر قرآن آیات زیادی تاکید بر رعایت حقوق پدر و مادر آمده است اما به والدین نسبت به فرزندان سفارش کمتر می‌شود مگر در مورد نهی از کشتن فرزندان که یک عادت شوم و زشت در عصر جاهلیت بود. این هم به خاطر آن است که پدر و مادر به حکم عواطف نیرومندشان کمتر ممکن است فرزندان خود را فراموش کنند در حالی‌که زیاد اتفاق می‌افتد که فرزندان پدر و مادر خود را مخصوصا در دوران پیری فراموش کنند. ۶.۵ - هم ردیف بودن شکر خدا«ان اشکر لی و لوالدیک؛ (به او توصیه کردم) که برای من و پدر و مادرش شکر به جا آور.» همان طور که ملاحظه می‌شود در این آیه خداوند و شکر والدین در یک ردیف قرار گرفته‌اند، لذا امام رضا (علیه‌السّلام) می‌فرماید: خدا امر فرموده به شکرگذاری از خودش و برای والدین، پس اگر کسی والدین را شکر نکند خدا را هم نمی‌کند. [۲۸]
محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۱۰، ص۷۰۹.
۶.۶ - تواضع آشکاردر آیه «و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة» در رابطه با تواضع و فروتنی نسبت به پدر و مادر است. جناح به معنای پر و بال گستران است که کنایه از مبالغه در تواضع و خضوع زیانی و عملی است مثل جوجه‌ای که بال و پر خود را باز می‌کند تا مهر و محبت مادر را تحریک کند و او را به فراهم ساختن غذا وادار سازد از این که در این آیه جناح مقید به «ذل» شده استفاده می‌شود که انسان باید در معاشرت و گفتگو با پدر و مادرش طوری رفتار کند که پدر و مادر تواضع و خضوع او را احساس کنند و بفهمند که او را در برابر آنها خوار می‌کند و نسبت به ایشان محبت و مهر دارد. ۷ - اثر احترام به والدینغفران الهی: خداوند در سوره اسراء بعد از آنکه دستور می‌دهد که نسبت به پدر و مادر نیکی و احترام و خضوع داشته باشید بعد از آن می‌فرماید: «ربکم اعلم بما فی نفوسکم ان تکونوا صالحین فانه کان للاوابین غفورا؛ خدا به آنچه در دلهای شما است از خود شما آگاه‌تر است اگر همانا در دل اندیشه صلاح دارید خدا هرکه را با نیت پاک به درگاه او تضرع و توبه کند البته خواهد بخشید.» ۸ - اثر بی حرمتیو یکی از آثار بی‌حرمتی به پدر و مادر گرفتار شدن به عذاب الهی است: «والذی قال لوالدیه اف لکما اتعداننی ان اخرج وقد خلت القرون من قبلی وهما یستغیثان الله ویلک آمن ان وعد الله حق فیقول ما هذا الا اساطیر الاولین» این آیه در مورد فرزند بی‌ایمان و حق‌نشناسی است که مورد عاق والدین واقع شده است و به پدر و مادر اف گفته و می‌گوید: «آیا به من وعده می‌دهید که من در روز قیامت مبعوث می‌شوم در حالی که قبل از من هم اقوامی بودند و مردند و هرگز مبعوث نشدند.» این پدر و مادر مؤمن در مقابل این فرزند تسلیم نمی‌شوند آنها فریاد می‌زنند و خدا را به یاری می‌طلبند که وای بر تو ای فرزند ایمان بیاور که وعده خدا حق است اما او همچنان لجاجت می‌کند و در مقابل پدر و مادر می‌گوید اینها چیزی جز افسانه‌های پیشین نیست. از این آیه معلوم می‌شود این فرزند کاملا به پدر و مادر بی‌احترامی کرده و به حرف پدر و مادر گوش نداده بلکه حتی آنها را مسخره هم کرده است سرانجام کار چنین افرادی را در آیه بعد روشن می‌کند و می‌فرماید: «اولئک الذین حق علیهم القول فی امم قد خلت من قبلهم من الجن والانس انهم کانوا خاسرین؛ آنها کسانی هستند که عذاب الهی در باره آنها حتمی است و همراه با اقوام کافر از جن و انس که قبلا از آنها بوده گرفتار مجازات دردناک می‌شوند و اهل دوزخ‌اند.» ۹ - عناوین مرتبطاحترام والدین؛ احترام والدین (قرآن)؛ اذیت والدین (قرآن)؛ احسان به والدین (قرآن) ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نیکی به پدر و مادر»، تاریخ بازیابی ۹۶/۴/۲۵. سایت اندیشه، برگرفته از مقاله «نیکی به والدین»، تاریخ بازبینی۹۴/۱۱/۲۵. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|