نسخه خطی خاوران نامهاین مقاله درباره نسخه خطی خاوران نامه مباحثی مطرح می شود. ۱ - نسخه های خطی مصورنسخه خطی خاوران نامه،. چند نسخه خطی مصور از خاوران نامه وجود دارد که مهمترین آن‌ها عبارت اند از: نسخه موزه هنرهای تزیینی تهران (رجوع کنید به ادامه مقاله)؛ نسخه موزه بریتانیا دارای ۳۶۲ برگ و ۱۵۶ نگاره به تاریخ ۱۰۹۷؛ چند نسخه در مجموعه کتابخانه دیوان هند، از جمله نسخه ای با ۱۵۶ نگاره هندیِ بدون تاریخ و نسخه هایی به تاریخ ۹۶۵ [۱]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۲۵، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
و ۱۰۵۹ [۲]
Jagdish Mittal, "Painting", in History of medieval Deccan (۱۲۹۵-۱۷۲۴) , ed H K Sherwani, vol۲, Andhra Pradesh: The Government of Andhra Pradesh, ۱۹۷۴ ، ص ۲۱۶.
۲ - نفیس ترین نسخهکهن ترین و نفیس ترین نسخه شناخته شده از خاوران نامه، نسخه موزه هنرهای تزیینی تهران است. از مشخصات این نسخه است: داشتن جلد سوخته جدول دار از تیماج مشکی مایل به قهوهای، کاغذ خَتایی به قطع ۵ر۲۷ سانتیمتر × ۵ر۳۸ سانتیمتر، جدول کشی و شمسه•، خط نستعلیق، با ۶۴۵ برگ و ۱۱۵ نگاره که ظاهراً دارای ۶۸۵ برگ و ۱۵۵ نگاره بوده است. [۳]
یحیی ذکاء، «خاوراننامه: نسخهی خطی و مصور موزهی هنرهای تزیینی»، ج۱، ص۲۰، هنر و مردم، دوره جدید، ش۲۰ (خرداد ۱۳۴۳).
[۴]
یحیی ذکاء، «خاوراننامه: نسخهی خطی و مصور موزهی هنرهای تزیینی»، ج۱، ص۲۲، هنر و مردم، دوره جدید، ش۲۰ (خرداد ۱۳۴۳).
[۵]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۶ـ۷، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
پنج برگ و هفت نگاره از این نسخه در کتابخانه چستربیتی، یک برگ آن در موزه رضا عباسی و قطعات دیگری از آن در موزه ها و مجموعه های شخصی در امریکا و اروپاست. [۶]
یحیی ذکاء، «خاوراننامه: نسخهی خطی و مصور موزهی هنرهای تزیینی»، ج۱، ص۲۲ـ ۲۳، هنر و مردم، دوره جدید، ش۲۰ (خرداد ۱۳۴۳).
[۷]
۲۵، ابنحسام، ج۱، ص۷، خاوراننامه، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
۳ - معرفی خاوران نامههر صفحه کتاب از چهار ستون تشکیل میشود که به جز صفحات مصور، برخی دارای ۲۵ سطر و برخی به صورت ترکیبی ساده و مورب دارای یازده سطر است. عنوان ها در کل کتاب با رنگ طلایی و به خط رقاع، داخل مستطیل بدون تزیین قرار دارند. دور هر صفحه، بدون دقت و ظرافت، جدول کشی شده است. هر جدول شش خط افقی و شش خط عمودی دارد که فاصله میان خط اول و دوم و سوم و چهارم مطلاست و در فاصله میان ستون ها، چهارخط نازک طلایی در فاصله های مساوی ترسیم و با قلم مرکّب کشیده شده است. صفحه اول کتاب با شمس های ساده و فاقد تشعیر، با گل و بوته های ریز و درشت رنگین، تزیین شده و در میان شمسه عبارت «کتاب خاورنامه» به قلم ثلث و با سفیداب نوشته شده است. تذهیب صفحه های دوم و سوم همانند است و در هر دو، سر لوحه ای مذهّب و جدول های زرین دیده می شود. در هر صفحه نُه بیت به خط نستعلیق نوشته شده و فاصله میان ابیات دارای طلا اندازی دندانه دار، معروف به دندان موشی، و تزیینات گیاهی است. [۸]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۳۵ـ۳۷، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
معمولا خوشنویسی کتابهای مصور ضعیفتر از آثار خطی تکورقی است. این نسخه خاوران نامه نیز چنین است. چنانکه حروف، نسبت به زبانه قلم، بزرگ نویسی دارند و اتصالات، ظرافت های لازم و انسجام معمول را ندارند، اما باید یادآور شد که این اثر جزو اولین کتابت های نستعلیق به شمار می آید و تأثیر خطوط دیگر، همچون رقاع و تعلیق و نسخ، در حرکت بعضی حروف دیده می شود [۹]
سیدمجتبی حسینی، کارشناس خط، مصاحبه مورخ ۹ مرداد ۱۳۸۶.
۴ - اتمام کتابت کتاببا آن‌که تاریخ اتمام کتابت این نسخه، با توجه به نوشته آخرین صفحه، ۸۵۴ ذکر شده است، نقاشی های امضا شده آن با تاریخ های ۸۸۱، ۸۸۲ و ۸۹۲، [۱۰]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۵۹، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۱]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۶۲، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۲]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۶۵، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۳]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۸۶، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۴]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۸۹، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۵]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۹۱، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۶]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۹۳، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
نشان می دهند که مصورسازی، چندین سال پس از کتابت نسخه به انجام رسیده است.چون تاریخ کتابت نسخه و نگاره های آن همزمان با سلطنت ترکمانان آق قوینلو و قره قوینلو در ایران است و شیوه معیّنی دارد، متخصصان، سبک نقاشی آن را ترکمانی و مکتب شیراز• میدانند [۱۷]
Basil Gray, Persian painting, London ۱۹۷۷، ص ۱۰۴.
[۱۸]
The Dictionary of art, ed Jane Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸, svv "Islamic art III: Arts of the book ۴ (V) (e) Iraq and Iran, c ۱۴۵۰-c ۱۵۰۰" (by B W Robinson) , "Shiraz" (by Sheila S Blair، ج ۱۶، ص ۳۲۸.
[۱۹]
The Dictionary of art, ed Jane Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸, svv "Islamic art III: Arts of the book ۴ (V) (e) Iraq and Iran, c ۱۴۵۰-c ۱۵۰۰" (by B W Robinson) , "Shiraz" (by Sheila S Blair، ج ۲۸، ص ۶۱۷.
اما، یحیی ذکاء، با ذکر دلایلی، از جمله شباهت آن با نسخه ای از شاهنامه، نقاشی های این نسخه را در مکتب هرات دانسته است. [۲۰]
یحیی ذکاء، «خاوراننامه: نسخهی خطی و مصور موزهی هنرهای تزیینی»، ج۱، ص۲۸ـ۲۹، هنر و مردم، دوره جدید، ش۲۰ (خرداد ۱۳۴۳).
با توجه به جزئیات صورت ها، طرز قلمزنی، رنگ آمیزی، صحنه سازی و ترکیب بندی، مصورسازی را چند نقاش انجام دادهاند، احتمالا زیرنظر استادی به نام فرهاد، که رقم وی بر روی چند نقاشی دیده می شود. از زندگی این نقاش اطلاعی در دست نیست. برخی محققان، با توجه به سبک کار و نوع تصاویر، او را شیرازی دانسته اند. [۲۱]
محمدعلی کریمزاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، ج۲، ص۵۱۱ـ۵۱۴، لندن ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ش.
[۲۲]
ابنحسام، خاوراننامه، ج۱، ص۳۰، نگارهها و تذهیبها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
۵ - خصوصیات نگاره های کتاباز جمله خصوصیات این نگاره هاست: تصویر چهره حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله و سلم و امام علی علیه السلام با هاله ای نورانی در گرداگرد سر؛ تصاویر حیوانات افسانه ای نظیر اژدها و دیو سفید؛ استفاده از رنگ های تیره در مرکز تصویر در برخی نگاره ها؛ کشیدن ابرها در رنگ های غیرطبیعی، همچون طلایی و آبی در زمینه آسمانِ آبیِ مایل به خاکستری و گاه لاجوردی؛ تزیین باغ ها با اشکال هندسی؛ استفاده از رنگ های شاد و درخشان؛ گسترش دادن نقاشی به بیرون از جدول؛ و استفاده از اشکال نمادینی چون چاه و ابریق [۲۳]
Basil Gray, Persian painting, London ۱۹۷۷، ص ۱۰۶ـ۱۰۷.
[۲۴]
رضیه رضیزاده، «در شیوه و مکتبنگارههای خاوراننامه»، ج۱، ص۶۵ـ۶۸، گلستان هنر، ش ۲ (پاییز و زمستان ۱۳۸۴).
۶ - فهرست منابع(۱) ابنحسام، خاوران نامه، نگاره ها و تذهیب ها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش. (۲) یحیی ذکاء، «خاوران نامه: نسخه ی خطی و مصور موزه ی هنرهای تزیینی»، هنر و مردم، دوره جدید، ش۲۰ (خرداد ۱۳۴۳). (۳) رضیه رضیزاده، «در شیوه و مکتب نگاره های خاوراننامه»، گلستان هنر، ش ۲ (پاییز و زمستان ۱۳۸۴). (۴) محمدعلی کریمزاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ش. (۵) The Dictionary of art, ed Jane Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸, svv "Islamic art III: Arts of the book ۴ (V) (e) Iraq and Iran, c ۱۴۵۰-c ۱۵۰۰" (by B W Robinson) , "Shiraz" (by Sheila S Blair). (۶) Basil Gray, Persian painting, London ۱۹۷۷. (۷) Jagdish Mittal, "Painting", in History of medieval Deccan (۱۲۹۵-۱۷۲۴) , ed H K Sherwani, vol۲, Andhra Pradesh: The Government of Andhra Pradesh, ۱۹۷۴ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نسخه خطی خاوران نامه»، شماره۶۸۸۹. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|