معقول اولیمعقول در لغت، در مقابل محسوس و به معنی چیزی است که توسط عقل ادراک شده باشد، نه توسط حواس؛ چون حواس محل بسیاری از خطاها و اوهام و گمراهی است معرفت یقینی مرکب از معقولات است نه محسوسات. معادل فرانسوی این واژه، Inteligible وانگلیسی آن، intelligible می‌باشد. [۱]
فرهنگ فلسفی، دکتر صلبیا، جمیل، ج۱، ص۶۰۰، نرم افزار نورالحکمه۳.
مقسم این بحث، تصورات می‌باشد. تصوراتی که علوم ما را تشکیل می‌دهد بر دو قسم است؛ حقیقی و اعتباری.۱ - اقسام مفاهیم کلیمفاهیم کلی که در علوم عقلی از آنها استفاده میشود، به سه دسته تقسیم می‌گردند: ۱. مفاهیم ماهوی یا معقولات اولی که به نام حقیقی نیز معروف است؛ مانند مفهوم انسان و مفهوم سفیدی؛ ۲. مفاهیم فلسفی یا معقولات ثانیه فلسفی مانند مفهوم علت؛ ۳. مفهوم معلول و مفاهیم منطقی یا معقولات ثانیه منطقی مانند مفهوم عکس مستوی و مفهوم عکس نقیض. [۲]
آموزش فلسفه، مصباح یزدی، محمد تقی، ج۱، ص۱۷۶، تهران، نشر سازمان تبلیغات، ۱۳۶۶ش، چ دوم.
۲ - مراد از معقولات اولیحقیقی، که منسوب به حقیقت است و به معنای ماهیت و ذات شیء است، همان معقول اولی و در مقابل معقول ثانوی می‌باشد. این نوع از تصورات، مفاهیمی هستند که گاهی در خارج موجود می‌گردد و آثارش برآن بار میشود و گاهی در ذهن تحقق یافته و آثار خارجی اش بر آن بار نمی‌شود؛ مانند مفهوم انسان. لازمه ویژگی یاد شده این است که نسبت مفهوم به وجود و عدم، یکسان باشد و نسبت به ترتب آثار و عدم آن، لابشرط است و با قیود مختلف، توانایی اجتماع را دارد و به همین جهت، در شرایط مختلف می‌تواند بعینه حضور داشته باشد. بنابراین یک نوع عینیت میان مفهوم و مصداق برقرار می‌باشد و علم به شیء، دقیقا همان شیء را به ما نشان می‌دهد و ذاتش را برای ما مکشوف می‌سازد. به عبارت دیگر، مفاهیم ماهوی و حقیقی، مفاهیمی‌اند که حمل بر اشیاء خارجی می‌شوند و ذهن، آنها را بطور خودکار از موارد خاص انتزاع می‌کند. یعنی همینکه یک یا چند ادراک شخصی به وسیله حواس ظاهری یا شهود باطنی حاصل شد فورا عقل مفهوم کلی آنرا به دست می‌آورد؛ مانند مفهوم کلی سفیدی که بعد از دیدن یک یا چند شی ء سفید رنگ انتزاع میشود یا مفهوم کلی ترس که بعد از پیدایش یک یا چند بار احساس خاص بدست می‌آید چنین مفاهیمی را مفاهیمی ماهوی یا معقولات اولی می‌نامند. [۳]
آموزش فلسفه، مصباح یزدی، محمد تقی، ج۱، ص۱۷۷.
با این بیان روشن میشود که معقولات اولی، مفاهیمی هستند که در میان همه مردم مشترک هستند [۴]
موسوعه مصطلحات الفلسفه عندالعرب، ج۱، ص۸۱۹.
و نخستین تصور انسان از اموری‌اند که در خارج موجودند؛ مانند انسان و حیوان که موجود در خارج‌اند و متصور می‌شوند [۵]
فرهنگ معارف اسلامی، سجادی، سید جعفر، ج۴، ص۱۸۵۱، نرم افزار نور الحکمه۳.
و در اصطلاح فلسفی عبارتند از مفاهیم و معقولاتی که پایه سایر معقولات است و از طریق حواس وارد ذهن شده است و پایه ذهن هم از همان جا گذاشته شده است؛ یعنی قبل از اینکه احساسی در کار باشد ذهن خالی محض و بالقوه است. در این مرحله، ذهن، عقل است ولی عقل بالقوه. هیج صورت معقول بالفعلی را ندارد. ذهن با ورود صور حسی تشکیل میشود. نحوه تشکیل صور حسی نیز به این ترتیب است که محسوسات ابتدا در حس وارد میشود و بعد در خیال و حافظه وارد میشود و بعد صورت عقلانی یعنی صورت کلی به خود می‌گیرد که آن در مرحله بعد است. [۶]
شرح مبسوط منظومه، مطهری، مرتضی، ج۳، ص۲۹۱_ ۲۹۲، تهران، نشر حکمت، ۱۳۶۹، چ اول.
۳ - اقسام معقولات اولیبه نظر فارابی [۷]
فرهنگ معارف اسلامی، سجادی، سید جعفر، ج۴، ص۱۸۵۱.
که از قدمای فلاسفه اسلامی است، معقول اولی دارای چندقسم است:۱. اوائل هندسه علمی. ۲. اوائل معقولاتی که بوسیله آن زشت و زیبا ادراک شود. ۳. اوائل معقولاتی که مربوط به فعل و عمل نیست و مبادی و مراتب ان مانند مفهوم آسمانها و سبب اول و سایر مبادی دیگر. [۸]
موسوعه مصطلحات الفلسفه عندالعرب، ج۱، ص۸۱۹، نرم افزار نورالحکمه۳.
معقول اولی به نظر فارابی اصطلاح دیگری نیز دارد که عبارست از اوائل و مسائل اولیه مربوط به ریاضیات و مربوط به عملیات و حکمت عملی و نیز مسائل اولیه مربوط به نظریات و حکمت نظری. [۹]
آراء اهل مدینه فاضله، فارابی، ص۸۴.
[۱۰]
فرهنگ معارف اسلامی، سجادی، سید جعفر، ج۴، ص۱۸۵۱.
۴ - ویژگی‌های مفاهیم ماهوی۱. نخستین ویژگی این مفاهیم این است که از ماهیت اشیاء حکایت می‌کنند و حدود وجودی آنها را مشخص می‌سازند و به منزله قالب‌های خالی برای موجودات هستند و از این روی می‌توان آنها را به قالب‌های مفهومی تعریف کرد. این مفاهیم در علوم مختلف حقیقی کاربرد دارند. [۱۱]
فرهنگ معارف اسلامی، سجادی، سید جعفر، ج۴، ص۱۸۵۱.
۲. انتزاع آنها از عالم خارج از ذهن است. ۳. مصداقشان در خارج است؛ ۴. هر کدام از این معقولات اولی از یکدیگر منفصل و جدا هستند؛ مثلا انسان یک معقول است درخت معقول دیگری و دیوار نیز همینطور. [۱۲]
شرح مبسوط منظومه، مطهری، مرتضی، ج۳، ص۳۰۱.
۵ - تفاوت معقولات اولی و ثانویمفاهیم حقیقی و معقولات اولی، برخلاف مفاهیم اعتباری و معقولات ثانوی، حیثیت مصداقشان نه عین حیثیت وجود خارجی است و نه عین حیثیت عدم و نه عین حیثیت وجود ذهنی و به همین جهت، هم می‌توانند در خارج موجود شوند و هم در ذهن. بر خلاف مفاهیم اعتباری که حیثیت مصداقشان، از سه حال خارج نیست، یا عین حیثیت بودن در خارج است یا عین حیثیت نبودن در خارج و یا عین حیثیت بودن در ذهن. [۱۳]
نهایة الحکمه، طباطبایی، محمد حسین، ص۳۱۴، قم، اسلامی، ۱۴۲۲، شانزدهم.
۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «معقول اولی». |