محمدزمان بن کلبعلی اصفهانیتبریزیتبریزی، محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی، فقیه و عالم شیعی قرن دوازدهم است. ۱ - مشخصاتسال تولد وی دانسته نیست. بنا به گزارش محمدزمان ، [۱]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۲۹۰، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
جدّ او اهل تبریز و از علمایی بوده که شاه عباس دوم او را برای مصاحبت به اردوی خویش فرا می‌خوانده است.
تبریزی در مدرسه شیخ لطف اللّه اصفهان (مدرسه خواجه مَلِک) ــ که از آن اثری نمانده است ــ و نزد علمای بزرگی چون ملامحمدباقر مجلسی ، شیخ جعفر قاضی حُوَیزی، محمدصالح خاتون آبادی و آقاحسین خوانساری علم آموخت. [۲]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۱۴ـ۱۶، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
[۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۶، ص۱۴۲، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴]
جلال الدین همائی، مقالات ادبی : «رابطه ابن سینا با اصفهان»، ج۱، ص۱۰۸، ج ۱، تهران ۱۳۶۹ش.
تبریزی از جانب سلطان حسین صفوی (حک: ۱۱۰۵ـ ۱۱۳۷) تولیت و نظارت مدرسه شیخ لطف اللّه را به عهده داشت. [۵]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، ج۱، ص۲۴، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
[۶]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، ج۱، ص۲۹۱، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
[۷]
خوانساری، ج۳، ص۳۵۰.
۲ - درگذشتوفات وی را در ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷ دانسته اند. [۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۶، ص۱۴۲، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، ستون ۳۱۶، در حاجی خلیفه، ج ۶.
۳ - اثر فرائدالفوائد تبریزیاثر مهم تبریزی فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد است که احتمالاً نگارش آن را در ۱۱۲۲ به انجام رسانده است. [۱۰]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، ج۱، ص۲۴، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
[۱۱]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، ج۱، ص۲۹۱، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
[۱۲]
خوانساری، ج۳، ص۳۵۰.
فرائدالفوائد مشتمل بر دو باب و یک خاتمه است. هر باب شش فصل دارد. ۳.۱ - باب اولباب اول شامل بحث لغوی در باره واژه مسجد، اشاره به آیات و احادیث در اهمیت مساجد، چگونگی بنای مسجد، آداب و ادعیه ورود به مسجد و عبادت در آن است. تبریزی در ضمن برشمردن محرّمات و مکروهاتی که نباید به مسجد وارد شود، بحث تنباکو را مطرح می‌سازد که نشان می‌دهد دامنه مجادلات فقهی در این باب، که از ابتدای عصر صفوی مطرح شده بود، همچنان ادامه داشته است. [۱۳]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۵۰، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
[۱۴]
ایرج افشار، «(در باره) فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد»، ج۱، ص۱۷۶، در عامری نامه: مشتمل بر هجده مقاله تحقیقی و تاریخی، تهران: یغما، ۱۳۵۳ش.
دیگر مطالب این باب اینهاست: تاریخچه بنای مساجد و معرفی اجمالی مهمترین مساجد همچون مسجدالحرام و مسجد مدینه و کوفه ، اشاره به انحراف قبله برخی شهرها و نیز مساجد از جمله مقدار انحراف قبله مسجدجامع قدیم و مسجد جدید عباسی در اصفهان و مسجدجامع تبریز . [۱۵]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۷۳، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
[۱۶]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
۳.۲ - باب دومباب دوم شامل بحث لغوی در باره واژه مدرسه، ذکر آداب تعلیم و تربیت ، تاریخچه بنای مدارس بویژه در اصفهان، اشاره به امور مالی و نحوه اداره مدارس است. [۱۷]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۲۸۰ـ۲۹۹، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
به رغم این‌که دوره صفوی عصر رشد و گسترش تحصیلات علمی و نهضت مدرسه سازی در اصفهان و دیگر شهرهای مهم ایران بوده است، مؤلف چندان گزارش جامعی در این باب به دست نمی‌دهد. [۱۸]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۱۹، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
۳.۳ - فصل ششمدر فصل ششم به ذکر نام تربیت یافتگان مدرسه شیخ لطف اللّه می‌پردازد و نیز نام دانشمندان امامیه، همچون آقاحسین خوانساری و شمس الدین محمد گیلانی (ملا شمسا) صاحب حاشیه بر شرح حکمه العین و آقامحمدباقر خاتون آبادی، را ذکر می‌کند. تبریزی این مدرسه را نزد شیعیان ، هم شأن نظامیه نزذ اهل سنّت می‌داند. [۱۹]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۲۹۵ـ ۲۹۶، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
[۲۰]
خوانساری، ج۳، ص۳۵۰ـ۳۵۱.
۳.۴ - خاتمهخاتمه کتاب، در باره آداب زیارت و احکام بِیَع و کنایس و صومعه‌ها و دیگر مسائل است. تبریزی به رغم گرایش به زهد و ریاضت ، مشوق گوشه نشینی نبوده و به صوفیان بازاری تاخته و در وصف احوال شیخ صفی الدین اردبیلی بر پایبندی وی به شریعت تأکید ورزیده است. فرائدالفوائد به لحاظ اشتمال بر اطلاعاتی در باره مساجد و مدارس عصر صفوی و همچنین روشهای تعلیم و تربیت ــ با توجه به معدود بودن منابع در این زمینه ــ اهمیتی ویژه دارد. ۳.۵ - منابعتبریزی برای تألیف این کتاب به منابع متعددی مراجعه، و نام آن‌ها را در جای جای اثر خویش ذکر کرده است. [۲۱]
ایرج افشار، «(در باره) فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد»، ج۱، ص۱۷۴، در عامری نامه: مشتمل بر هجده مقاله تحقیقی و تاریخی، تهران: یغما، ۱۳۵۳ش.
برخی از نقل قولهای وی برگرفته از بحارالانوار است. [۲۲]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۱۴، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
بعدها فرائد الفوائد در دسترس میرزا محمدباقر خوانساری بوده، و او بنا به نوشته خود در روضات الجنات ، [۲۳]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۳، ص۳۵۲، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
در شرح حال برخی از علما از این اثر بهره جسته است. [۲۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال، ج۱، ص۱۸۳، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
آقابزرگ طهرانی نیز از فرائدالفوائد به نقل از خوانساری سخن گفته و گویا خود وی به آن دسترسی نداشته است. [۲۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۶، ص۱۴۲، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۶]
پانویس، محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۲۹۲، طبقات اعلام الشیعه: الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
جلال الدین همائی در ضمن معرفی سردابه ای که در پشت مسجد شیخ لطف اللّه و در جنب مدرسه خواجه ملک بوده و به مقبره ابن سینا شهرت داشته است، می نویسد که سالها در پی فرائدالفوائد بوده اما آن را نیافته است. [۲۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره، ج۱، ص۱۰۸ و پانویس، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
ظاهراً وی نیز از طریق روضات الجنات با نام این کتاب آشنا شده است. ایرج افشار نسخه ای از این اثر را در فهرست پرچ کتابخانه دولتی آلمان (کتابخانه پادشاهی برلین) یافته و در ۱۳۵۳ ش آن را در عامری نامه [۲۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره، ج۱، ص۱۷۳ـ۱۸۳، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
معرفی کرده است.فرائد الفوائد در ۱۳۷۳ش در تهران بر پایه ریزفیلم همین نسخه با مقدمه و تصحیح رسول جعفریان به چاپ رسیده است. ۴ - آثار دیگر تبریزیآثار دیگر تبریزی ــ که وی در فرائدالفوائد نیز به برخی از آن‌ها اشاره کرده ــ عبارت است از: شرح زبده الاصول؛ کتاب الچنته، به سبک کشکول. نام این اثر جبّه و جنته نیز ضبط شده است [۲۹]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۷۷، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
[۳۰]
خوانساری، ج۳، ص۳۵۰.
[۳۱]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، ستون ۳۱۶، در حاجی خلیفه، ج ۶.
رساله فارسی المِسْعار فی الاَسعار که آن را در ۱۱۲۷، سال قحطی معروف اصفهان، برای تعیین نرخ اجناس نوشته است؛ تعلیقات اصول کافی ؛ ترجمه خلاصه الاذکار؛ حواشی بر تهذیب الاحکام . [۳۲]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون،ج ۱، ستون ۳۶۰، در حاجی خلیفه، ج ۳.
[۳۳]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، ستون ۳۱۶، در حاجی خلیفه، ج ۶.
[۳۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۳، ص۳۰۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۶، ص۱۴۲، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۱، ص۱۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۷]
محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
۵ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش. (۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش. (۴) ایرج افشار، «(در باره) فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد»، در عامری نامه: مشتمل بر هجده مقاله تحقیقی و تاریخی، تهران: یغما، ۱۳۵۳ش. (۵) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۳. (۶) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶. (۷) محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش). (۸) خوانساری. (۹) جلال الدین همائی، مقالات ادبی : «رابطه ابن سینا با اصفهان»، ج ۱، تهران ۱۳۶۹ش. ۶ - پانویس
۷ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تبریزی»، شماره۳۲۳۳. |