محمد بن ابراهیم بشتکیبَشْتَکی، بدرالدین محمد بن ابراهیم بن محمد ۷۴۸-۸۳۰ق/ ۱۳۴۷-۱۴۲۷م، کاتب و شاعر بود. ۱ - معرفی اجمالیسبب شهرت وی به بشتکی آن است که در بشتک محله‌ای خارج از قاهره به دنیا آمد و زمانی را در خانقاه بشتک سپری کرد. [۲]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ذیل الدرر الکامنة، ج۱، ص۳۰۹، به کوشش عدنان درویش، قاهره، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
پدر وی اهل دمشق بود و به همین سبب، برخی پسر را نیز دمشقی پنداشته‌اند [۴]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۲، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
[۵]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ذیل الدرر الکامنة، ج۱، ص۳۰۹، به کوشش عدنان درویش، قاهره، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
اما از آنجا که در قاهره نشات یافت، منابع متاخرتر او را قاهری هم خوانده‌اند. [۷]
بغدادی، هدیة العارفین، ج۲، ص۱۸۶.
[۸]
کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، ج۷، ص۲۱۵، بیروت، ۳۷۶ق/ ۹۵۷م.
۲ - علاقه به علمآموزیبشتکی از همان کودکی دوستدار علم بود و قرآن و نیز چندین کتاب، از جمله کتابی در فقه حنفی را حفظ کرد. ۲.۱ - اساتیدسپس از محضر استادانی چون ابن نباته، بهاءالدین سبکی، شمس‌الدین ابن صائغ و ابن ابی حجله و دیگران کسب علم کرد. [۹]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۲، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
[۱۰]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ذیل الدرر الکامنة، ج۱، ص۳۰۹، به کوشش عدنان درویش، قاهره، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
او پس از چندی، با جلال‌الدین خطیب دارَیّا آشنا گردید و همراه وی راهی دمشق شد و از دانشمندان آنجا نیز بهره برد. [۱۳]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۲، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
۳ - تبحر در خطاطیبشتکی خطی نیکو داشت و آثار بزرگانی چون ابن نباته دیوان وی را در مجلد گرد آورده است را استنساخ کرد. وی از این طریق روزگار می‌گذرانید [۱۴]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۲، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
گویند که در یکی از خانه‌های مدرسه منصوریه منزل داشت و سراسر روز به کار استنساخ مشغول بود و هرروز کرّاسه درباره کراسه، [۱۷]
افشار، ایرج، «کراسه»، ج۱، ص۳۳_ ۳۵، میراث‌شهاب، قم، ۳۷۹ش، س، شم.
باز می‌نوشت و دوشنبه‌ها و پنج‌شنبه‌ها برای خرید به بازار کتاب می‌رفت. [۱۸]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ذیل الدرر الکامنة، ج۱، ص۳۱۰، به کوشش عدنان درویش، قاهره، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
۴ - گرایش صوفیانهبشتکی با شیخ شهاب‌الدین کازرونی د ۷۳۳ق/۱۳۳۳م همنشین بود. این شیخ که گویا از سرزمین فارس به مصر رفته بود، صوفی مشرب بود و مردم بسیاری، به خصوص جوانان به امید کرامات، به وی گرویدند. یکی از این جوانان، بشتکی بود که دیر زمانی در خدمت او ماند و بسیاری از آثار ابن عربی را برای وی استنساخ کرد. اما سرانجام، وی از این صوفی و به خصوص از ابن عربی روی بر تافت و حتی به تقبیح عقاید او نیز پرداخت [۲۱]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۲، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
و آنگاه به مذهب ظاهری ابن حزم گرایید. در منابع [۲۲]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۲_ ۱۳۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
چنین آمده است که وی یک بار در مکه و یک بار در قاهره مورد بازخواست قاضیان قرار گرفت و حتی به زندان افتاد. از نوشته ابن حجر [۲۳]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۲_ ۱۳۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
چنین بر می‌آید که سبب این امر، گرایش وی به مذهب ظاهری بوده است؛ اما به نظر می‌رسد، همان‌طور که سخاوی اشاره کرده، سبب آن گرایش‌های صوفیانه او بوده است. ۵ - علاقه به هزل و مجونبشتکی به هزل و مجون بسیار علاقه‌مند بود و با کسانی چون ابن خطیب داریا و شرف‌الدین عیسی عالیه، معروف به عویس و ابن مکانس مکاتباتی به هزل داشت [۲۵]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
[۲۷]
عصام‌الدین عمری، عثمان، الروض النضر، ج۱، ص۳۹۷_ ۴۰۱، به کوشش سلیم نعیمی، بغداد، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
و کسانی چون ابن حجه (در ۲ بیت)، بدرالدین دمامینی (در ۱ بیت) و ابن خطیب داریا (در ۲ بیت) را هجو گفت و پاسخ‌های سخت شنید مثلاً هجاهای عویس درباره او بسیار زننده است، [۳۰]
ابن صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان، ج۳، ص۲۹۵_ ۲۹۶، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۹۷۳م.
[۳۱]
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۲، ص۱۱۴، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۴۰۲- ۴۰۴ق.
سرانجام، بشتکی دست از هجا و ستیزه کشید و دین‌داری و عزلت پیشه کرد. [۳۲]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۲_ ۱۳۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
[۳۳]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ذیل الدرر الکامنة، ج۱، ص۳۱۰، به کوشش عدنان درویش، قاهره، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
۶ - شاگردان ویاز شاگردان وی می‌توان ابن حجر عسقلانی را نام برد. وی نزد بشتکی، ادب، عروض و انشا آموخت؛ نیز ابن مکانس، تربیت فرزندش مجدالدین را به وی سپرد. [۳۵]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ذیل الدرر الکامنة، ج۱، ص۳۱۰، به کوشش عدنان درویش، قاهره، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
[۳۶]
سخاوی، عبدالرحمان، الذیل علی رفع الاصر، ج۱، ص۷۸، به‌کوشش جودت هلال و محمد محمود صبح، قاهره، ۹۶۶م.
[۳۷]
سخاوی، عبدالرحمان، الجواهر و الدرر، ج۱، ص۱۷۵، به کوشش حامد عبدالحمید و طه زینی، قاهره، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
بشتکی ۸۰ ساله بود که سرانجام در یکی از حمام‌های قاهره درگذشت.۷ - آثار بشتکی۱. آکام المرجان فی احکام الجان. ۲. مرکز الاحاطة فی ادباء غرناطة. [۳۸]
عبدالبدیع، مصطفی، فهرس المخطوطات المصورة، ج۲، ص۲۴۶، تاریخ، قاهره، ۹۵۶م.
وی الاحاطة لسان‌الدین ابن خطیب را که مجلد بوده، در مجلد مختصر کرده است؛ سال تلخیص و استنساخ کتاب ۷۹۳ق است.۳. منتقی شرح بدیعیة العمیان، بدیعیة العمیان از شمس‌الدین محمد ابن جابر هَوّاری است که احمد بن یوسف بصیر غرناطی بر آن شرحی نوشته، و بشتکی منتخبی از آن شرح را گرد آورده است. ۴ و ۵. یک قصیده و یک مدحیه؛ افزون بر این، وی کتابی به نام طبقات الشعراء داشته که در منابع بارها از آن یاد شده، [۴۱]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۲۰.
[۴۲]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۳۰۰.
اما تاکنون نسخه‌ای از آن شناخته نشده است.۸ - اشعار ویوی با آنکه اشعار فراوانی داشت، هرگز به جمع‌آوری آنها در یک دیوان اقدام نکرد، در عوض ادیبی دیگر به نام شهاب‌الدین حجازی مقداری از آنها را گردآورد [۴۳]
سخاوی، عبدالرحمان، الجواهر و الدرر، ج۱، ص۴۱۱، به کوشش حامد عبدالحمید و طه زینی، قاهره، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
اما امروز از این مجموعه چیزی جز آنچه سخاوی نقل کرده است [۴۵]
سخاوی، عبدالرحمان، الجواهر و الدرر، ج۱، ص۵۹، به کوشش حامد عبدالحمید و طه زینی، قاهره، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
[۴۶]
سخاوی، عبدالرحمان، الجواهر و الدرر، ج۱، ص۴۰۷_ ۴۱۱، به کوشش حامد عبدالحمید و طه زینی، قاهره، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
و ابیاتی پراکنده در منابع دیگر چیزی یافت نمی‌شود. مجموعه این ابیات ۱۶۴ بیت است. مضامینی که در این اشعار آمده، افزون بر اشعار ستایش‌آمیزی که برای ابن حجر سروده، [۴۷]
سخاوی، عبدالرحمان، الجواهر و الدرر، ج۱، ص۴۱۱_ ۴۱۷، به کوشش حامد عبدالحمید و طه زینی، قاهره، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
و مدح ابن جماعه، [۴۸]
ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، ج۸، ص۱۳۲_ ۱۳۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق.
[۴۹]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ذیل الدرر الکامنة، ج۱، ص۳۰۹، به کوشش عدنان درویش، قاهره، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
این منابع اصل اشعار را ذکر نکرده‌اند، ابیاتی در غزل، [۵۱]
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۲، ص۱۱۳، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۴۰۲- ۴۰۴ق.
وصف تفرجگاه‌های قدیم مصر، [۵۲]
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۵۴، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۴۰۲- ۴۰۴ق.
رثا [۵۳]
سخاوی، عبدالرحمان، الجواهر و الدرر، ج۱، ص۵۹، به کوشش حامد عبدالحمید و طه زینی، قاهره، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
و نیز اشعار مناسبت [۵۴]
ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۲۴۳، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۴۰۲- ۴۰۴ق.
است.۹ - فهرست منابع(۱) ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۴۰۲- ۴۰۴ق. (۲) ابن تغری بردی، النجوم. (۳) ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق. (۴) ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۳۹۶ق/۹۷۶م. (۵) ابن حجر عسقلانی، احمد، ذیل الدرر الکامنة، به کوشش عدنان درویش، قاهره، ۴۱۲ق/۹۹۲م. (۶) ابن صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۹۷۳م. (۷) ابن عماد، عبدالحی، شذرات‌الذهب، قاهره، ۳۵۰ق. (۸) افشار، ایرج، «کراسه»، میراث‌شهاب، قم، ۳۷۹ش، س، شم. (۹) بغدادی، هدیه. (۱۰) حاجی خلیفه، کشف. (۱۱) زرکلی، اعلام. (۱۲) سخاوی، عبدالرحمان، الجواهر و الدرر، به کوشش حامد عبدالحمید و طه زینی، قاهره، ۴۰۶ق/۹۸۶م. (۱۳) سخاوی، عبدالرحمان، الذیل علی رفع الاصر، به‌کوشش جودت هلال و محمد محمود صبح، قاهره، ۹۶۶م. (۱۴) سخاوی، عبدالرحمان، الضوء اللامع، بیروت، دارمکتبة الحیاة. (۱۵) شوکانی، محمد، البدر الطالع، بیروت، دارالمعرفه. (۱۶) عبدالبدیع، مصطفی، فهرس المخطوطات المصورة، تاریخ، قاهره، ۹۵۶م. (۱۷) عصام‌الدین عمری، عثمان، الروض النضر، به کوشش سلیم نعیمی، بغداد، ۳۹۴ق/۹۷۴م. (۱۸) کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، ۳۷۶ق/ ۹۵۷م. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن ابراهیم بشتکی»، شماره۴۸۹۳. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|