لباب التأویل فی معانی التنزیل (کتاب)لباب التاویل فی معانی التنزیل (تفسیر خازن) تالیف علاء الدین علی بن محمد بغدادی است. «لباب التاویل فی معانی التنزیل» معروف به «تفسیر خازن»، از تفاسیر ماثور اهل سنت محسوب می‌شود. در حقیقت مختصری از تفسیر معالم التنزیل بغوی که آن نیز گزیده‌ای از تفسیر ثعلبی نیشابوری است، می‌باشد و همان ویژگیهای تفاسیر اصل را دارد و با دقت و امانت و خلوص نیت شکل گرفته، مورد توجه عام و خاص بوده است. البته باید توجه داشت که گزیده‌ای از روایات تفسیری گذشته را خازن بر آن افزوده است. لباب التاویل شامل تمامی قرآن می‌باشد. صبغه قصص تاریخی آن نیز کاملا نمایان است. ۱ - انگیزه نگارشخازن در مقدمه تفسیر خود می‌نویسد، «از آنجایی که کتاب «معالم التنزیل» نوشته علامه جلیل، عالم کامل، احیا کننده سنت، امام و پیشوای امت، ابو محمد حسین بن مسعود بغوی، جزو بهترین و ارزشمندترین تالیفات در تفسیر است، و جامع آراء صحیحه، عاری از شبهه و تحریف و آراسته به زیور احادیث نبویه و احکام شرعیه بود، و در شیواترین عبارات و زیباترین اسلوب، شکل گرفته است، از این رو خواستم تا از گوهرهای تابناک آن بهره فراوان ببرم». ۲ - روش تفسیریوی در مقدمه اضافه می‌کند: «من برای خود جز نقل و انتخاب نقش دیگر در این تفسیر قائل نبوده‌ام و از اطناب گرایی پرهیز کرده و اسناد و روایتهای حدیث را حذف کرده‌ام.» خازن در مقدمه تفسیر خود ضمن ۵ فصل مطالبی را مطرح کرده است از قبیل: فصل اول در فضائل قرآن و تلاوت و تعلیم آن. فصل دوم در مذمت در تفسیر به رای بدون دارا بودن دانش لازم و مذمت فراموشی و عدم تعهد به قرآن. فصل سوم در جمع قرآن، ترتیب نزول . فصل چهارم در بحث سبعه احرف و اقوال مربوط به آن. فصل پنجم در معنای تفسیر و تاویل . ۲.۱ - ارائه مباحث فقهیخازن در این تفسیر بسیار به مباحث فقهی عنایت داشته و ذیل آیات احکام، آراء و دلائل فقیهان مذاهب مختلف فقهی را آورده است، و حتی در بسیاری موارد اطناب گرایی کرده و فروعاتی فقهی که نباید مفسر به آن عنایت داشته باشد، در این تفسیر آمده است. برای نمونه ذیل آیه ۲۶۶ سوره بقره در بحث ایلاء، پنج فرع فقهی را مطرح می‌نماید. ذیل آیه ۲۲۸ بقره آراء مذهب حنفی و شافعی در احکام عده حائض را بیان می‌کند. البته تفصیل فقهی او ناشی از تسلط او بر فقه و آراء مختلف در آن است. ۳ - نقل احادیث ضعیف و اسرائیلیاتگر چه تفسیر خازن، خلاصه معالم التنزیل بغوی و آن نیز خلاصه ثعلبی است. و بغوی سعی نموده احادیث جعلی و آراء بدعت آمیز آن را در تفسیر خود نیاورد. با این حال تفسیر خازن به نقل اسرائیلیات از ثعلبی و دیگران بسیار رو می‌آورد، و نقد و نظر قابل توجهی نسبت به آنها در آن دیده نمی‌شود. اندک اتفاق می‌افتد که به ضعف و وضع آنها اشاره کند. برای نمونه در سوره «ص» آیه ۲۱ تا ۲۴، قصه تمثل شیطان برای حضرت داود علیه‌السّلام در شکل کبوتری از طلا و در و زبرجد و قصه زنی که داود علیه‌السّلام شیفته آن شده و مقدمات قتل شوهرش را فراهم می‌آورد. البته در این مثال پس از ذکر این امور فصلی در تنزیه داود علیه‌السّلام بحث می‌نماید و موارد منافی عصمت ایشان را، نفی می‌کند. اما در برخی موارد فقط به فهم و دانش مخاطب در رد خرافات و داستانهای عجیب و غریب، اعتماد دارد و خود نقد نمی‌زند. ایشان علاوه بر قصه‌های انبیاء که در نهایت شگفتی بیان می‌کند. در آیات مرتبط با جنگها و رویدادهای تاریخی عصر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نیز به تفصیل، آن وقایع را ذکر می‌نماید بعنوان مثال ذیل آیه ۹ سوره احزاب بعد از تفسیر آن، به جنگ خندق پرداخته، وقایع و حوادث آن را به تفصیل بیان می‌دارد. احادیث ترغیب که بسیاری از آنها از سند چندان محکمی هم برخوردار نیستند در این تفسیر بسیار آمده و تحت تاثیر افکار و اندیشه‌های صوفیانه رویکرد تربیتی و وعظ در آن قوی است. برای نمونه ذیل آیه «تتجافی جنوبهم عن المضاجع...»(سجده:۱۶) پس از پایان تفسیر آن، به بیان فضل نماز شب و ترغیب به آن می‌پردازد. روش عمومی مفسر به این ترتیب است که پس از ذکر نام سوره و مکی یا مدنی بودن آن، آیات را مطرح کرده، با نقل روایات تفسیر می‌نماید، و با «فان قلت، قلت» مباحث را پی می‌گیرد. ۴ - علامت های اختصاریمفسر برای عدم تکرار منابعی که مطالب گوناگون از آنها نقل نموده، علامت اختصاری وضع کرده و در مقدمه خود متذکر آنها شده است. از جمله علامتها «خ» نشانه صحیح بخاری، «م» نشانه صحیح مسلم، «ق» نشانه اتفاق علما بر آن. مفسر اشاره دارد که من در عوض حذف اسانید احادیث به شرح غریب حدیث و آنچه مربوط به آن است پرداخته‌ام تا فایده بیشتری را برای مخاطب به ارمغان آورد. ۵ - نسخه شناسینسخه حاضر در ۴ جلد با قطع رحلی (کمی بزرگتر از وزیری) از طرف دار الکتب العلمیه بیروت در سال ۱۴۱۵ ق، ۱۹۹۵ م، چاپ اول خود را به علاقمندان عرضه کرده است. تحقیق این نسخه توسط عبد السلام محمد علی شاهین انجام گرفته که بعلت کم بودن پاورقی، می‌توان آن را بدون پاورقی عنوان کرد. فهرست موضوعی آخر هر جلد راهنمای محققان خواهد بود. «مختصر تفسیر القرآن الکریم للخازن» خلاصه‌ای از تفسیر خازن، توسط محمد علی قطب در دو مجلد انجام گرفته است. چاپ اول آن در سال ۱۹۸۷ م در بیروت منتشر گردید. ۶ - منابع مقاله۱- تفسیر و مفسران ج۲ ص۱۹۴ به بعد آیت‌الله معرفت ۲- التفسیر و المفسرون دکتر ذهبی ج۱ صفحه ۳۱۰ ۳- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش بهاء الدین خرمشاهی ج۱ ص۷۴۵ و ۹۷۵ ۴- الامام الخازن محمد علی قطب ۵- المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد علی ایازی صفحه ۵۹۹ ۷ - پانویس
۸ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |