قبیله جهینهجُهَینه، از قدیم‌ترین قبایل عرب، از شاخه‌های قبیله قضاعه است. ۱ - موقعیتسرزمین امروزی آنها در عربستان در نزدیکی رابغ، بین مکه و مدینه، است. طول این سرزمین، که از شمال به دیره بَلِی و از جنوب به جنوبِ شهر ینبُع‌البحر خاتمه می‌یابد، پنجاه کیلومتر است و عرض آن، که از مغرب به دریای سرخ و از مشرق به شهر مدینه و ابتدای وادی بواط می‌رسد، ۴۵ کیلومتر است. ۲ - محل سکونتبسیاری از افراد قبیله جهینه اکنون در شهرهای مدینه، جدّه، ینبع، املج، ریاض و غیره ساکن شده‌اند. [۱]
محمدسلیمان طیب، موسوعه القبائل العربیه، ج ۱، ص ۳۵۲، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۲]
حمد جاسر، «قبیله جهینه: فروعها و بلادها»، ش ۴، ص ۳۳۸ـ ۳۴۵، سال ۱، ش ۴ (شوال ۱۳۸۶)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۸۶)، ش ۱۱ (جمادی‌الاولی ۱۳۸۷).
[۳]
حمد جاسر، «قبیله جهینه: فروعها و بلادها»، ش ۶، ص ۵۶۳ ـ۵۶۶، سال ۱، ش ۴ (شوال ۱۳۸۶)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۸۶)، ش ۱۱ (جمادی‌الاولی ۱۳۸۷).
در مصر نیز طوایفی از این قبیله در استان‌های قلیوبیه، شرقیه، وجه بحری، قنا و وجه قِبْلی به سر می‌برند. [۴]
محمدسلیمان طیب، موسوعه القبائل العربیه، ج ۱، ص ۳۶۴ـ ۳۶۵، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۵]
عبدالحکیم وائلی، موسوعه قبائل العرب، ج ۱، ص ۲۸۲، عمان ۲۰۰۲.
۳ - جمعیتجمعیت جُهَنی‌های مصر در اواخر قرن چهاردهم، حدود ۰۰۰، ۱۰۰ تن تخمین زده شده است. [۶]
ابن‌حائک، کتاب الاکلیل، ج۱، ص ۲۶۳، پانویس ۶۶۹، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
در سودان نیز حدود پنجاه طایفه آنها بین نیل تا تونس و برخی از آنها از جنوب مصر تا کردوان و دارفور مستقرند. [۷]
محمدسلیمان طیب، موسوعه القبائل العربیه، ج ۱، ص ۳۷۱ـ۳۷۲، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۹]
سلطان طریخم سرحانی، جامع انساب قبائل العرب، ج۱، ص ۵۰، دوحه: دارالثقافه، (بی‌تا).
در حماه و حلب نیز طوایفی از جهینه به سر می‌برند. [۱۰]
ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص ۱۵۵، چاپ دورویتا کرافولسکی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۵.
۴ - نسبنسب این قبیله به جهینة بن زید بن لیث و با چند واسطه به قضاعه می‌رسد. [۱۲]
محمدامین سویدی، سبائک الذَّهب فی معرفه قبائل العرب، ج۱، ص ۱۶ـ ۲۵، بیروت: داراحیاءالعلوم، (بی‌تا).
[۱۳]
مصطفی حمیدی، قلائد الذَّهب فی معرفه انساب قبائل‌العرب، ج۱، ص ۲۳، چاپ کامل سلمان جبوری، بیروت ۲۰۰۰.
قبیله جهینه شامل دو شاخه اصلی ( بطن ) به نام‌های مالک و موسی بوده است. [۱۴]
عبدالحكیم وائلی، موسوعه قبائل العرب، ج ۱، ص ۲۸۱، عمان ۲۰۰۲.
[۱۵]
سلطان طریخم سرحانی، جامع انساب قبائل العرب، ج۱، ص ۴۹، دوحه: دارالثقافه، (بی‌تا).
۵ - علت نامگذاریقبیله جهینه را جهینه ابن‌صحار یا ابناء صحار نیز نامیده‌اند، چون اولین افرادی بودند که از صحرا گذشتند و به حجاز مهاجرت کردند. قبل از اسلام، قبیله جهینه با قبایل قحطانی‌الاصلِ اوس و خزرج هم جوار بودند. این دو قبیله پس از مدتی شهرنشین شدند ولی جهینه صحرانشینی خود را حفظ کرد و زودتر از قبایل دیگر، بدون مقاومت به اسلام گروید و به مدینه مهاجرت کرد. آنها در مدینه مسجد و محله خاصی داشتند. [۱۷]
حمد جاسر، «قبیله جهینه: فروعها و بلادها»، ش ۱۱، ص ۱۰۴۵، سال ۱، ش ۴ (شوال ۱۳۸۶)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۸۶)، ش ۱۱ (جمادی‌الاولی ۱۳۸۷).
[۱۸]
عبداللّه خورشید بری، القبائل العربیه فی مصرفی القرون الثلاثه الاولی للهجره، ج۱، ص ۲۳۹، قاهره (۱۹۹۲).
[۱۹]
محمدعاید حبیشی جهنی، «جهینه و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص ۱۳۲، العرب، سال ۱۱، ش ۱ و ۲ (رجب و شعبان ۱۳۹۶).
۶ - محدوده قبل از اسلامپیش از اسلام، سرزمین جهینه از مغربِ مدینه به موازات دریای سرخ تا مفیض، در وادی حمض، ادامه داشت و از مغرب، تا نزدیکی علاء (شامل وادی‌ها و کوه‌های مغرب مدینه) می‌رسید. شمال آن به کوه‌های رضْوی، اشعر و اَجْرَد و مغرب آن به وادی‌های بواط، ینبع‌النخیل و عیص محدود می‌شد. [۲۰]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد و المواضع، ج۱، ص۱۱۲، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۱]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد و المواضع، ج ۱، ص ۱۵۴، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد و المواضع، ج ۲، ص ۶۵۶، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۳]
محمدعاید حبیشی جهنی، «جهینه و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص ۱۳۱، العرب، سال ۱۱، ش ۱ و ۲ (رجب و شعبان ۱۳۹۶).
حورا، از بندرهای مشهور قبل از اسلام، از شهرهای قدیمی قبیله جهینه و ذی‌المَروه (ام زَرَب) شهر دیگر آن بود که اخبار این شهر در ذکر مسیر پیامبر اکرم (صلی‌اللّه‌وعلیه‌وآل‌وسلم) به سوی وادی‌القری آمده است.۷ - مبدأ تاریخ اسلامیکی از گزینه‌های پیشنهادی برای تعیین مبدأ تاریخ اسلام، تاریخ خروج جهینه و برادرانش از تهامه بود. [۲۴]
طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۹۰ـ۳۹۱، (بیروت).
۸ - حضور در مصرافراد قبیله جهینه در کوفه و بصره در مواقع لزوم به خلفای فاطمی یاری می‌رساندند و در همین دوره به مصر مهاجرت کردند و به تدریج از مصر سفلا به مصر علیا رفتند تا جایی که بیشتر اعراب صعید مصر (جنوب مصر) از این قبیله بودند. [۲۵]
عبداللّه خورشید بری، القبائل العربیه فی مصرفی القرون الثلاثه الاولی للهجره، ج۱، ص ۲۳۹، قاهره (۱۹۹۲).
[۲۶]
احمد بن علی مقریزی، البیان و الاعراب عمّا بأرض مصر من الاعراب للمقریزی، ج۱، ص ۳۲، چاپ عبدالمجید عابدین، قاهره ۱۹۶۱.
یعقوبی (متوفی اواخر قرن سوم ) [۲۷]
یعقوبی، البلدان، ص ۳۳۳ـ ۳۳۵.
از حضور قبیله جهینه در مصر، به ویژه در اطراف معادن تِبر و رحم و میزاب، خبر داده است.۹ - روابطپس از قتل عثمان و اقامت گزیدن حضرت علی (علیه‌السلام) در سرزمین ینبُع (محل استقرار قبیله جهینه)، افراد این قبیله با اتباع آن حضرت پیوندهای خویشاوندی پیدا کردند و پیوسته از حکام مکه، که از علویان بودند، پشتیبانی می‌کردند. زمانی که شریف قَتادِه، نیای حکام مکه، نفوذ خود را از مکه تا مدینه و نجد گسترش می‌داد، قبیله جهینه یکی از ستون‌های لشکریان وی بود. در مصر نیز نظارت بر بخشی از راه‌های زمینی حجاج و تأمین امنیت آنها بر عهده جهینه بود که باعث استحکام هرچه بیشتر رابطه افراد این قبیله با حکام مصر می‌شد. [۲۸]
محمدعاید حبیشی جهنی، «جهینه و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص ۱۳۶، العرب، سال ۱۱، ش ۱ و ۲ (رجب و شعبان ۱۳۹۶).
در قرن دهم، با اینکه امنیت جاده‌های حجاج در مصر بر عهده این قبیله بود، ولی قحطی و سختی معیشت در سرزمین جهینه، آنها را نیازمند حجاج نمود.از سوی دیگر، اختلافاتی نیز میان والی مکه و یکی از حکام مصر به وجود آمد و والی مکه جهنی‌ها را تشویق به تاراج اموال حجاج کرد. شدت اختلاف‌ها چنان بود که حکام مصر لشکری به جنگ جهینه روانه کردند. [۲۹]
محمدعاید حبیشی جهنی، «جهینه و فروعها قدیماً و حدیثاً»، ج۱، ص ۱۲۷، العرب، سال ۱۱، ش ۱ و ۲ (رجب و شعبان ۱۳۹۶).
در زمان حکومت عثمانی‌ها بر مصر (اوایل قرن سیزدهم و اواخر قرن چهاردهم)، حجاز، طبق تقسیمات اداری سنّتی، به هجده امارت تقسیم شد که دو امارت املج و ینبع محل استقرار قبیله جهینه بودند. [۳۰]
فؤاد حمزه، قلب جزیره‌العرب، ج۱، ص ۷۱ـ۷۳، قاهره ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۱۰ - گزارش سرشماریدر سرشماری قبیله جهینه ــ که به دستور ابراهیم‌پاشا، فرزند محمدعلی‌پاشا (خدیو مصر، حک: ۱۲۲۰ـ ۱۲۶۵/ ۱۸۰۵ـ ۱۸۴۸)، صورت گرفت ــ تعداد آنها حدود ۰۰۰، ۴۰ تن گزارش شده است. [۳۱]
ابن‌حائک، کتاب الاکلیل، ج۱، ص ۲۶۳، پانویس ۶۶۹، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
۱۱ - افراد منسوبزید بن خالد و عُقْبة بن عامر، از صحابه پیامبر اکرم، [۳۲]
احمد بن علی قلقشندی، قلائدالجمان فی التعریف بقبائل عرب الزمان، ج۱، ص ۴۴، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
و عبدالشارق بن عبدالعزی و علاء بن موسی، از شعرا، به جهینه منسوب‌اند. [۳۳]
ابن‌سعید مغربی، نشوه‌الطرب فی تاریخ جاهلیه العرب، ج۱، ص۱۷۵، چاپ نصرت عبدالرحمان، عمان ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۳۴]
محمدسلیمان طیب، موسوعه القبائل العربیه، ج ۱، ص ۴۱۹ـ۴۲۰، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن‌حائک، کتاب الاکلیل، ج ۱، چاپ محمد بن علی أکوع، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷. (۲) ابن‌حزم، جمهره انساب‌العرب، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۳) ابن‌درید، کتاب الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمدهارون، بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹. (۴) ابن‌سعید مغربی، نشوه‌الطرب فی تاریخ جاهلیه العرب، چاپ نصرت عبدالرحمان، عمان ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۵) ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، چاپ دورویتا کرافولسکی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۵. (۶) عبداللّه خورشید بری، القبائل العربیه فی مصرفی القرون الثلاثه الاولی للهجره، قاهره (۱۹۹۲). (۷) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۸) محمدعاید حبیشی جهنی، «جهینه و فروعها قدیماً و حدیثاً»، العرب، سال ۱۱، ش ۱ و ۲ (رجب و شعبان ۱۳۹۶). (۹) حمد جاسر، «قبیله جهینه: فروعها و بلادها»، سال ۱، ش ۴ (شوال ۱۳۸۶)، ش ۶ (ذیحجه ۱۳۸۶)، ش ۱۱ (جمادی‌الاولی ۱۳۸۷). (۱۰) مصطفی حمیدی، قلائد الذَّهب فی معرفه انساب قبائل‌العرب، چاپ کامل سلمان جبوری، بیروت ۲۰۰۰. (۱۱) سلطان طریخم سرحانی، جامع انساب قبائل العرب، دوحه: دارالثقافه، (بی‌تا). (۱۲) سمعانی، الانساب. (۱۳) محمدامین سویدی، سبائک الذَّهب فی معرفه قبائل العرب، بیروت: داراحیاءالعلوم، (بی‌تا). (۱۴) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، لب‌اللباب فی تحریر الانساب، چاپ محمد احمد عبدالعزیز و اشرف احمد عبدالعزیز، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۵) طبری، تاریخ طبری (بیروت). (۱۶) فؤاد حمزه، قلب جزیره‌العرب، قاهره ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۱۷) احمد بن علی قلقشندی، قلائدالجمان فی التعریف بقبائل عرب الزمان، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۱۸) عمررضا کحّاله، معجم قبائل العرب القدیمه و الحدیثه، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۱۹) محمدسلیمان طیب، موسوعه القبائل العربیه، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱. (۲۰) احمد بن علی مقریزی، البیان و الاعراب عمّا بأرض مصر من الاعراب للمقریزی، چاپ عبدالمجید عابدین، قاهره ۱۹۶۱. (۲۱) عبدالحکیم وائلی، موسوعه قبائل العرب، عمان ۲۰۰۲. (۲۲) یعقوبی، البلدان. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «قبیله جهینه»، شماره۵۲۹۸. |