الفهرست (طوسی)«فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول (للطوسی) (ط- الحدیثة)»، اثر محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی، به زبان عربی است که زندگی نامه مختصر تعداد زیادی از شخصیت‌های شیعی و معرفی آثار علمی برخی از آنها را در بر گرفته است. ۱ - معرفی اجمالیشیخ، انگیزه خود را برای نگارش این اثر، در ابتدای کتاب، با این مضمون بیان کرده است: چون که دیدم فهرستی جامع و کامل از نام دانشمندان شیعه و اسامی کتاب‌های آنها وجود ندارد، به تالیف این فهرست ترغیب شدم، با اینکه بزرگانی از شیعه، به فهرست نگاری روی آورده بودند، اما کارهای آنها ناظر به بخشی از آثار و برخی از شخصیت‌ها بود. این کتاب، در بین کتب رجالی جایگاه ویژه‌ای دارد و دانشمندان شیعه و اهل سنت برای آن اعتبار ویژه‌ای قائلند. شیخ طوسی، از مبرزترین عالمانی است که با تدوین روش مند فهرستی درباره دانشمندان و آثار علمی شیعه، گام بلندی برای معرفی چهره منطقی و علمی تشیع برداشت؛ منظور این نیست که فهرست شیخ طوسی، اولین فهرست بوده، زیرا نظراتی هست که فهرست نویسی و تهیه صورتی از آثار علمی گذشتگان یا معاصران، پیش از شیخ نیز، در بین شیعیان و اهل سنت وجود داشته است (شیخ، خود، در مقدمه، به این نکته توجه داده و می‌نویسد: جمعی از بزرگان طایفه و اصحاب ما به فهرست نگاری از کتاب‌های اصحاب ما پرداخته‌اند. آقای رامیار، چند کار فهرست نگاری پیش از شیخ را، مانند فهرست ابن عبدون و فهرست ابن غضائری یاد می‌کند.) ، بلکه مراد این است که فهرست شیخ طوسی یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین فهارس شیعه و مشتمل بر اکثر اطلاعات مربوط به علمای شیعه تا پایان سده ششم قمری است و یکی از کارنامه‌های علمی شیعه تا حدود اواخر همین سده به شمار می‌آید. شیخ، با تالیف این فهرست، تاثیر بسزایی در فهرست نگاری و رشد شخصیت شناسی و کتاب شناسی اسلامی نهاد. پس از او، چندین فهرست، تالیف و عرضه شد، مانند فهرست نجاشی، معالم العلماء و فهرست شیخ منتجب الدین. ۲ - ساختار کتابفهرست شیخ، متشکل از سه بخش است: ۱. بخش مربوط به کسانی که اسم اصلی آنان معلوم بوده است (این بخش، بر اساس حروف الفبا که اولش همزه و آخرش یاء است، تنظیم شده است)؛ ۲. بخش مربوط به کسانی که به کنیه معروف بوده‌اند و شیخ، نام آنها را نیافته است؛ ۳. بخش مربوط به کسانی که با قبیله یا شهر یا لقبشان شناخته شده‌اند و اسم و کنیه آنها معلوم نیست. در مجموع زندگی نامه ۹۱۲ شخصیت و دو هزار عنوان کتاب، معرفی شده است. ۳ - گزارش محتوااطلاعاتی که در ذیل هر شخصیت آورده شده، عبارتند از: ۱. اسم همراه با نسب و پس از آن، کنیه، لقب و دیگر مشخصات مربوط به تمایز وی، مانند محل سکونت؛ ۲. بحث‌های رجالی، مانند جرح و تعدیل و... ؛ ۳. مشاغل و تخصص علمی؛ ۴. معرفی آثار علمی؛ سلسله سند گزارش و اطلاعات و روایات. شیخ، در مورد شخصیت‌هایی که همه این اطلاعات درباره آنها وجود نداشته، به آنچه موجود بوده اکتفا نموده است. آل بحر العلوم، معتقد است که شیخ، در صدد معرفی شخصیت‌های امامی (دوازده امامی) و کتب آنها بوده مگر در مواردی که ضرورت، ایجاب می‌کرده از غیر امامی نیز یاد کند، بنابراین، اصل در فهرست، امامیه بودن است، مگر خود شیخ تذکر به غیر امامی بودن داده باشد. در فهرست، ۵ نفر از زیدیه و ۱۰ نفر از ا هل سنت، به دلیل تالیف اثری در باره مناقب اهل بیت (علیه‌السّلام)، مورد توجه شیخ قرار گرفته‌اند؛ مثلا احمد بن محمد بن سعید همدانی زیدی، معروف به ابن عقدة را معرفی کرده است، اما همراه با اعتذار؛ عبارت شیخ، این گونه است: کان زیدیا جارودیا و علی ذلک مات و انما ذکرناه فی جملة اصحابنا لکثرة روایته عنهم و خلطته بهم و تصنیفه لهم. فهرست شیخ، ترکیبی از کتاب نامه و زندگی نامه است، به همین دلیل برخی از پژوهش گران فهرست شیخ را هم در زمره کتاب‌های رجالی و هم جزو منابع کتاب شناسی برشمرده‌اند. [۱]
بررسی مؤلفات شیخ طوسی، سید هاشم رسولی محلاتی، هزاره شیخ طوسی، ص۲۱۹.
۴ - ترتیب‌های کتابکتابهایی که بر محور الفهرست تالیف شده‌اند، عبارت‌اند از: ترتیب عنایة الله قهپایی (م ق ۱۱). ترتیب علی بن عبدالله اصبعی (م ۱۱۲۷ ق). کتاب معراج الکمال الی معرفة الرجال، نوشته سلیمان بحرانی ماحوزی (م ۱۱۲۱ ق)، در شرح این کتاب تالیف شده است. در تتمه این کتاب، کتاب‌های رجالی دیگر تالیف شده‌اند که عبارت‌اند از: الفهرست، تالیف: شیخ منتجب الدین. معالم العلماء، تالیف: ابن شهر آشوب سروی. در تلخیص این کتاب، نجم‌الدین هذلی حلی (م ۶۷۶ ق)، کتاب تلخیص الفهرست را تالیف کرده است. ۵ - چاپ‌های دیگر کتاب۱. تصحیح: الویس اسپرنگر التیرولی و مولوی عبد الحق و مولوی غلام قادر، [۲]
شیخ طوسی، الفهرست، تصحیح: الویس اسپرنگر التیرولی و مولوی عبد الحق و مولوی غلام قادر، هند، ۳۸۳ ص، ۸۹۲ عنوان.
در ذیل این چاپ، کتاب نضد الایضاح، در شرح کتاب ایضاح الاشتباه، آورده شده است. محقق تهرانی در الذریعة این چاپ را با عنوان ترتیب فهرس شیخ الطایفة فهرست نموده و اشاره می‌نماید شخصی که اقدام بر این چاپ نموده است، در آن تصرف نموده و به آن، بعضی مطالب رجال النجاشی و رجال ابن داوود را اضافه کرده است. [۴]
شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة واصولهم واسماء المصنفین واصحاب الاصول، تصحیح: الویس اسپرنگر التیرولی و مولوی عبد الحق و مولوی غلام قادر، به کوشش محمود رامیار، مشهد: دانشگاه مشهد (کنگره هزاره شیخ طوسی)، ۱۳۵۱ ش، ص۵۴۴، اول.
با نام: فهرست کتب الشیعة واصولهم واسماء المصنفین واصحاب الاصول.۲. تحقیق: سید عبدالعزیز طباطبایی، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی. [۵]
شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق: سید عبد العزیز طباطبایی، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ ق، ص۶۷۶، اول (شامل ۹۱۲ عنوان).
محقق در آخر کتاب، فهرست‌های مفصل و مختلفی از جمله فهرست اعلام و فهرست کتب موجود در شرح حال مؤلفان را به همراه نام آنها، با ترتیب حروف الفبا آورده است.۳. تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسة نشر الفقاهة. با نام الفهرست. [۶]
شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ ق، ص۳۸۱، اول.
۶ - پانویس
۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن چهاردهم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۲/۲۵. نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. رده‌های این صفحه : کتب رجالی شیعه
|