فنون مصاحبهفنون مصاحبه، یکی از مباحث مطرح در روان‌سنجی در علم روان‌شناسی بوده و به معنای فنون و روش‌هایی است که در مصاحبه مؤثر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مقاله به بررسی این فنون که اجرای آنها باعث افزایش کارکرد مصاحبه می‌گردد می‌پردازیم. ۱ - مقدمهبرای اجرای مصاحبه در گونه‌های متفاوت آن روش‌ها و فنونی وجود دارد که با استفاده از آنها می‌توان مسیر رسیدن به اهداف مصاحبه را هموار کرد و در صورت اجرا نشدن این فنون در روند مصاحبه و نتایج به‌دست آمده از آن خلل و اشتباهاتی صورت می‌گیرد. در این مقاله به بررسی این فنون می‌پردازیم. ۲ - موقعیت فیزیکیویژگیهای فیزیکی موقعیت مصاحبه را باید به گونه‌ای سازمان داد که اطاق به صورت محیط واقعی کار به نظر بیاید نه به صورت اطاقی آراسته و تزیین شده. نور باید به صورت غیرمستقیم بتابد، نور مستقیم باید از دیوارها یا آواژور بتابد. محل نشستن به گونه‌ای تنظیم شود که مصاحبه‌کننده و مراجع نه زیاد نزدیک هم و نه خیلی دور از هم قرار گیرند. [۱]
گری گراث، مارنات، راهنمای سنجش روانی، ج۱، ص۱۶۵، حسن‌پاشا شریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، سخن، ۱۳۸۴، چاپ اول.
۳ - تهیه و تدوین راهنماتهیه و تدوین راهنمای مصاحبه، امری بدیهی و در عین حال ضروری است. راهنمای مصاحبه امکان جمع‌آوری اطلاعات، در جهت رسیدن به هدف پژوهش را امکان‌پذیر می‌سازد و سؤال‌هایی را که باید پرسیده شود، دسته‌بندی و مرتب می‌کند. [۲]
دلاور، علی، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، ص۱۳۳، تهران، ویرایش، ۱۳۷۶، چاپ سوم.
۴ - برقراری ارتباط در مصاحبهمصاحبهگر باید خود را معرفی کند و از مصاحبه‌شونده بپرسد که دوست دارد چگونه او را خطاب کنند. [۳]
گری گراث، مارنات، راهنمای سنجش روانی، ج۱، ص۱۶۵، حسن‌پاشا شریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، سخن، ۱۳۸۴، چاپ اول.
سؤال‌های مصاحبه باید به زبانی مطرح شوند که بین مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده ارتباط مؤثر برقرار سازد. مصاحبه‌شونده به زبانی که با آن مصاحبه می‌کند باید کاملا مسلط باشد. [۴]
دلاور، علی، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، ص۱۳۷، تهران، ویرایش، ۱۳۷۶، چاپ سوم.
۵ - روشن کردن هدفمصاحبهکننده باید هدف مصاحبه را بیان کند، میزان آگاهی درمان‌جو از هدف را بررسی کند و هرگونه انحراف بین هدف از مصاحبه و آگاهی درمان‌جو از آن را روشن کند. [۵]
گری گراث، مارنات، راهنمای سنجش روانی، ج۱، ص۱۶۵، حسن‌پاشا شریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، سخن، ۱۳۸۴، چاپ اول.
چنان‌چه مصاحبه‌شونده بتواند هدف هر سؤال را درک کند، احتمالا بین او و مصاحبه‌کننده صحیح‌تر و سریع‌تر ارتباط برقرار می‌شود. [۶]
دلاور، علی، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، ص۱۳۸، تهران، ویرایش، ۱۳۷۶، چاپ سوم.
۶ - محرمانه بودن اطلاعاتمصاحبهکننده ماهیت محرمانه بودن اطلاعات، حدود محرمانه بودن آنها و موضوع‌های خاص مربوط به محرمانه بودن اطلاعات مانند این‌که مراجع قضایی قانونی، چگونه می‌تواند به اطلاعات دسترسی پیدا کند را باید توضیح دهد. همچنین توضیح دهد که درمان‌جو حق دارد درباره هرگونه اطلاعاتی که نمی‌خواهد آشکار شود صحبت نکند. [۷]
گری گراث، مارنات، راهنمای سنجش روانی، ج۱، ص۱۶۵، حسن‌پاشا شریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، سخن، ۱۳۸۴، چاپ اول.
پرونده‌های کتبی مصاحبه‌های روان‌شناختی نیز محرمانه هستند این گونه پرونده‌ها را تنها زمانی می‌توان به دیگران داد که مصاحبه‌شونده توافق کتبی کرده باشد. [۸]
امایکل هرسن و ساموئل‌ام. ترنر، مصاحبه تشخیصی، ص۹، سعید شاملو و محمدرضا محمدی، تهران، مرکز نشر و پخش کتاب‌های روان‌شناسی و علوم تربیتی، ۱۳۸۲، چاپ دوم.
۷ - روش‌های دستیابی به اطلاعاتدر سال‌های اخیر از شیوه‌های مستقیم (رهنمودی) و غیرمستقیم (بی‌رهنمود) استفاده زیادی شده است. شیوه مستقیم یا ساختاری، مصاحبه‌گر را قادر می‌سازد که الگو و روال تعیین شده‌ای را دنبال کند. [۹]
امایکل هرسن و ساموئل‌ام. ترنر، مصاحبه تشخیصی، ص۱۵، سعید شاملو و محمدرضا محمدی، تهران، مرکز نشر و پخش کتاب‌های روان‌شناسی و علوم تربیتی، ۱۳۸۲، چاپ دوم.
اگر زمان محدود باشد، مصاحبه‌گر روش مستقیم و مربوط به مساله اصلی را به کار خواهد بست. مراجع مقاوم و بدون همکاری و مراجعی که به شدت مضطرب است احتمالا به یک سبک پرسش و پاسخ مستقیم‌تر نیاز خواهد داشت. اما سبک کمتر ساخت‌دار اغلب خود – کاوش‌گری عمیق مراجع را تشویق می‌کند، متخصصان را قادر می‌سازد تا توانایی‌های سازماندهی مراجع را مشاهده کنند و ممکن است به تفاهم، انعطاف‌پذیری و حساسیت بیشتر نسبت به خصایص فردی منجر شود. [۱۰]
گری گراث، مارنات، راهنمای سنجش روانی، ج۱، ص۱۶۶، حسن‌پاشا شریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، سخن، ۱۳۸۴، چاپ اول.
۸ - توالی فنونبیشتر محققان توصیه می‌کنند که مصاحبه‌کنندگان با پرسش‌های باز – پاسخ شروع کنند. پرسش‌های باز – پاسخ، پرسش‌هایی هستند که مصاحبه‌شونده هر طور که بخواهد می‌تواند به آن پاسخ دهد و پس از شنیدن پاسخ‌های درمان‌جو، برای کامل کردن اطلاعات می‌توانند به طرح پرسش‌های مستقیم‌تر بپردازند. اگرچه این توالی با پرسش‌های باز پاسخ آغاز می‌شود، معمولا باید مصاحبه‌کننده را در جهت پاسخ‌هایی راهنمایی کند که از نظر مستقیم بودن در حد متوسط هستند، مانند درخواست برای توضیح. [۱۱]
گری گراث، مارنات، راهنمای سنجش روانی، ج۱، ص۱۶۷، حسن‌پاشا شریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، سخن، ۱۳۸۴، چاپ اول.
۹ - ثبت اطلاعات در مصاحبهضبط روی نوار و یادداشت برداشتن، از روش‌های متداولی است که به منظور ثبت اطلاعات هنگام مصاحبه به کار برده می‌شود. [۱۲]
دلاور، علی، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، ص۱۳۵، تهران، ویرایش، ۱۳۷۶، چاپ سوم.
چنان‌چه مصاحبه‌کننده قرار است از روش یادداشت‌برداری استفاده کند باید قبلا سوال‌هایی را که می‌خواهد روی کاغذ یادداشت کند و جای کافی برای ثبت پاسخ‌ها منظور نماید. امتیاز عمده این روش در این است که به سهولت می‌توان اطلاعات جمع‌آوری شده را تجزیه و تحلیل کرد. یکی از معایب آن این است که، هنگام ثبت اطلاعات ارتباط بین مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده قطع و جریان مصاحبه دچار وقفه می‌شود. استفاده از ضبط صوت در جریان مصاحبه چندین امتیاز دارد: احتمالا مهمترین امتیاز آن، این است که مصاحبه‌کننده از انتخاب ناخودآگاه مواردی که با محتوای ذهنی او مطابقت ندارد، اجتناب می‌کند. علاوه بر این، یک مصاحبه ضبط شده را می‌توان چندین بار مورد بررسی داد. [۱۳]
دلاور، علی، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، ص۱۳۶، تهران، ویرایش، ۱۳۷۶، چاپ سوم.
عیب عمده استفاده از ضبط هنگام مصاحبه این است که، وجود یک ضبط صوت می‌تواند تا حدودی فضای مصاحبه را تغییر دهد. برای جلوگیری از تاثیر این تغییر، مصاحبه‌کننده باید پیش از شروع مصاحبه هدف خود را از برگزاری مصاحبه با مصاحبه‌شونده در میان گذارد و اعتماد واقعی او را جلب کند. [۱۴]
دلاور، علی، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، ص۱۳۷، تهران، ویرایش، ۱۳۷۶، چاپ سوم.
۱۰ - اجتناب از پرسش‌های "چرا"یکی از فنون مصاحبه، اجتناب از کاربرد پرسش‌های "چرا" است زیرا ممکن است حالت دفاعی مراجع را افزایش دهد. اساسا پرسش چرا، تهمت‌آمیز یا انتقادی به نظر می‌رسد و در نتیجه موجب می‌شود که مراجع آن را به حساب رفتار خود بگذارد. بنابراین باید پرسش را با پیشوند "چگونه" به جای چرا شروع کرد. این شیوه موجب می‌شود که مراجعان به توصیف بپردازند تا به توجیه. [۱۵]
گری گراث، مارنات، راهنمای سنجش روانی، ج۱، ص۱۷۰، حسن‌پاشا شریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، سخن، ۱۳۸۴، چاپ اول.
۱۱ - رفتارهای غیرکلامیمصاحبهگران باید از رفتارهای غیرکلامی خود و مراجعشان آگاه باشند. به ویژه، آنان ممکن است با حفظ تماس چشمی، پاسخ‌دهی چهره‌ای، توجه کلامی و غیرکلامی مانند به جلو خم شدن، علاقه‌مندی خود را ابراز دارند. [۱۶]
گری گراث، مارنات، راهنمای سنجش روانی، ج۱، ص۱۷۰، حسن‌پاشا شریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، سخن، ۱۳۸۴، چاپ اول.
۱۲ - پایانهر نوع مصاحبه‌ای به فاصله زمانی معینی محدود خواهد بود. مصاحبه‌گر برای حصول اطمینان از این که مراجع به محدودیت زمانی توجه دارد، ممکن است ۵ تا ۱۰ دقیقه قبل از پایان وقت تعیین شده به گونه‌ای او را آگاه کند. این کار موجب می‌شود که مراجع و مصاحبه‌گر اطلاعات مربوط و نهایی را به موقع به دست آورند. [۱۷]
گری گراث، مارنات، راهنمای سنجش روانی، ج۱، ص۱۷۱، حسن‌پاشا شریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، سخن، ۱۳۸۴، چاپ اول.
۱۳ - پانویس
۱۴ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «فنون مصاحبه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۶/۲۲. رده‌های این صفحه : آزمون‌های روانی | درمان | روان‌سنجی | روان‌شناسی بالینی | مباحث روان‌شناسی | مشاوره و راهنمایی
|