عقاید دیوبندیهدیوبندیه مکتب یا فرقه‌ای از اهل سنت پیرو مذهب حنفی در شبه قاره هند که با هدف مبارزه با استعمار انگلیس و احیای دین اسلام و تجدید حیات دینی شکل گرفت و بعد از تجزیه هند، در پاکستان به مرکزیت مدرسه دارالعلوم حقانی منتقل شد که نقش بسزایی در تولید و تربیت جریان‌های سلفی جهادی داشته است. این فرقه در فقه، حنفی و در کلام، ماتریدی و در عین‌حال متاثر از افکار شاه ولی‌الله دهلوی بوده، اما مشی خاصی نداشته، ولی با این حال منشور عقاید علمای دیوبند بر هفت ماده معرفی شده است. ۱ - تفصیل منشور عقاید علمای دیوبندیهاز دیوبندیه، با فقه حنفی، کلام ماتریدی اشعری، تصوف چشتی نقشبندی، همراه با اصلاحاتی از سوی سرهندی، شاه ولی‌الله دهلوی، شاه عبدالعزیز دهلوی و شاه اسماعیل دهلوی با داشتن هزاران عالم که هر کدام گرایش فکری خاصی دارند و هرکس علاقه ویژه‌ای به رشته‌ای از علوم اسلامی دارد، یقیناً نمی‌توان انتظار مشی خاصی داشت. با استناد به تقریرات مولانا قاری محمد طیب که به مدت شصت سال مدیر دارالعلوم دیوبند بود و در سال ۱۹۸۸ میلادی، کتابی به زبان اردو به نام «علماء دیوبند کا دینی رخ اور (و) مسلکی مزاج» را تألیف کرد که توسط اداره اسلامیات لاهور پاکستان چاپ و منتشر شد، منشور عقاید علمای دیوبند بر هفت ماده اینگونه معرفی می‌شود. [۱]
طیب، مولانا محمد، علماء دیوبند کا دینی رخ اور (و) مسلکی مزاج، (۱۹۸۸)، اداره اسلامیات لاهور.
۱.۱ - علم شریعتبنیاد و اساس علم شریعت بر وحی استوار است. ساختمان دین بر وحی استوار شده که چهار دلیل (راه و طریق و رهگشا) دارد. کتاب‌الله، سنت رسول‌الله، اجماع ملت، قیاس مجتهد. سنت رسول‌الله شامل موارد ذیل است: ۱. قول نبوی ۲. فعل نبوی ۳. تقریر نبوی ۴. اثر نبوی یا عمل صحابی ۵. اجتهاد نبوی. شرط حصول علم شریعت این است که از علمای مستند و مربیان قلوب به واسطه تدریس، تربیت، مصاحبت، (همنشینی و گفت‌وگو) معیت (همراهی) صورت گرفته باشد به گونه‌ای که سلسله علم و عمل، فهم و ذوق مستنداً متوصل به رسول اکرم رسیده باشد. ۱.۲ - بعد کلامیبعد کلامی ماتُریدیت همراه با اشعریت: دیوبندیه همانند اهل السنت و الجماعت بر اساس تنقیح، التقاط با یکجا کردن ماتریدیت با اشعریت راه کلامی خود را می‌پیماید. دیوبندیه در صفات خبری و غیر آن می‌گویند که «ما به آیات قرآن ایمان داریم، اما کیفیت بعضی از صفات هم چون «الرحمن»، «علی العرش استوی» و «یدالله فوق أیدیهم» را نمی‌دانیم. خداوند را منزه از صفات مخلوقین دانسته و نقص و حدوثی برای وی قائل نیستیم، و به تأویلاتی هم‌چون ید به معنای قدرت، استواء به معنای استیلاء برای تقریب اذهان قاصرین ایرادی وارد نمی‌دانیم.» اگرچه دیوبندیان ماتریدی مذهب‌اند، اما رویکرد آنها به اشاعره بیشتر است، مثلاً در بحث این‌که آیا از خدا کذب صادر می‌شود، رویکردی اشعری دارند و با حسن و قبح شرعی به مسئله جواب داده‌اند، حال آن‌که حسن و قبح شرعی دیدگاه اشاعره، و حسن و قبح عقلی دیدگاه ماتریدیه است. ۱.۳ - تقلید فقهیدر مسایل فقهی، فرعیات دینی و اخلاقیات، اصول تفقه حنفی را مراعات می‌نمایند و اجتهادات جزئی که صورت می‌گیرد باید حدود حنفیت در نظر گرفته شود. تنگ‌نظری، تعصب، طعن و تمسخر علیه دیگران هم روا نیست (ظاهراً منظور از دیگران شافعی و حنبلی و مالکی است). علمای دیوبند در فقه حنفی، در برابر وهابیون که اصلاً تقلید را نمی‌پذیرند مقلد امام أعظم حنفی هستند و اعتقاد دارند کسی که تقلید نداشته باشد، گمراه و تابع هوا و هوس می‌شود. ۱.۴ - پیروی طریقتدیوبندیه بر این باور است که بعد از این‌که مسلمان دین را فهمید باید برای تهذیب اخلاق، تزکیه نفس و سلوک باطن پیرو طریقت گردد که مبنای آن بر قرآن و سنت استوار باشد. ۱.۵ - دفاع از دین در مقابل ضلالتتهاجمات چه در داخل مسلمانان و چه از بیرون صورت بگیرد باید آن را کشف و در مقابل آن ایستاد. این فتنه‌ها با نام بدعت، خرافات، شرک و... هر نام دیگری پدید می‌آیند و باید در مقابل آن از سیاست دفاعی دین پیروی کرد. این مقابله بایستی به نحو احسن صورت گیرد و از استدلال‌های لازم سیاسی، فلسفی، اجتماعی و... استفاده نمود. ۱.۶ - جامعیت و اجتماعیتدین اسلام کامل شده است. «الیوم اکملت لکم دینکم» نه چیزی به آن اضافه می‌شود و نه از آن کم می‌گردد. افراط و تفریط هم در آن صورت نمی‌گیرد. این را اعتدال می‌گویند و اهل السنت و الجماعت بر همین طریقه است. از این‌رو گفته می‌شود مسلک دیوبندی جامعیّت دارد. علمای دیوبند، به گفته مولانا طیب، مسلکی دارند که احکام آن جامع و از زاویه‌های مختلف بررسی شده است. روایت و درایت، عقل و نقل، علم و عشق، قانون و شخصیت، عدل و اقتصاد و اخلاقیات، تمام اینها را جمع کرده و مسلمانان را بر این اساس تربیت می‌نماید و اگر کسی بگوید احکام اجتماعی و سیاسی نداریم درباره ما سوءتفاهم دارد. مفهوم جامعیت از نظر علما دیوبند همین است. چگونه به این جامعیت می‌رسیم؟ در بین مسلمانان هر که دارای مسلک حق باشد امت واحده نامیده می‌شود. برای یکجا نمودن امت واحده بایستی از اخلاق و تزکیه نفس بهره برد. بدون اخلاق و ریاضت، مجاهدت‌ها نمی‌توانند به هدف برسند. به همین خاطر دارالعلوم دیوبند در مسیر خویش از اخلاق رشیدیه برای جمع نمودن مسلمانان استفاده می‌کند و آن را جامعیت می‌گوییم. در بنیاد و اساس دارالعلوم دیوبند جامعیت و اجتماعیت هر دو هماهنگ و پیوست گردیده و تعبیر ما (مولانا طیب) از قاسمیت جامعیت است. از رشیدیت جامعیت است. که اولی بر اساس فهم دین جامع و دومی بر اساس اخلاق نیکو برای دیوبند بنا نهاده شده است. ۱.۷ - پیروی از سنّت پیامبردیوبندیه بر این باور است که تمام اعمال و کردار نبی اکرم برای ما اسوه حسنه است و باید از آن پیروی نمود. در این صورت است که از تمام بلاها و خطرات مصون خواهیم بود. دیوبندیه قائل به افضلیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نسبت به تمام خلائق‌اند و هیچ‌کس را در مقام قرب الهی همپایه پیامبر نمی‌دانند، و قائل به حیات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در بعد از مرگ و در قبر هستند و آن را حیاتی دنیوی می‌دانند، نه برزخی. دیوبندیه در مقابل وهابیت که شأن و علم بالایی برای پیامبر قائل نیستند، معتقدند، ایشان اشرف مخلوقات‌اند و علم به اسرار خفیه ذات و صفات الهی و آنچه در سرادقات است، دارند و قائل‌اند نه ملک مقرب و نه نبی مرسل لاملک مقرب و لا نبی مرسل به مقام او نمی‌رسد، و این‌که بعضی‌ها گفته‌اند ابلیس از پیامبر عالم‌تر است، کفر است. شیخ اشرف علی تهانوی در رساله حفظ الایمان گفته است: اگرچه پیامبر «اعلم الخلائق» است، اما لفظ «عالم الغیب» جایز نیست برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) استعمال شود، چرا که موهم شرک است، و قرآن فرموده که غیر از خدا عالم الغیب نیست، اما این دلیل نمی‌شود که پیامبر از غیب خبر نداشته باشد. [۲]
دهلوی، شاه ولی‌الله، ازالة الخفاء فی خلافة الخلفاء، (۱۱۷۰ ق).
۲ - نظریه دیوبند در مورد اصحاب۱. اصحاب در امت رسول اکرم افضل‌ترین، مقدس‌ترین، تقی القلب، راضی و مرضی‌الله هستند. ۲. بلا استثناء تماماً عادل و متقن و پاک باطن‌اند و درباره شخصیت آنها حرف کم و زیاد گفته نمی‌شود. ۳. ارادت به اصحاب به لحاظ تاریخ و روایت نیست بلکه عشق است که در حدیث در مورد آنها توصیه شده است. ۴. بررسی اختلافات آنها و موضع گرفتن در مورد آن اختلافات علامت ضلالت است. ۵. اختلاف آنها تقابل بین حق و باطل نیست بلکه خطا و صواب است و اختلاف آنها منشأ اجتهادی دارد و نمی‌توان نام معصیت بر آن گذارد. ۳ - مقالات مرتبطشخصیتها و مراکز دیوبندیه پاکستان؛ دیوبندیه؛ اندیشه دینی دیوبندیه؛ مشاهیر دیوبندیه؛ دارالعلوم دیوبندیه؛ مکتب دیوبندیه و سلفیت؛ تفاوت‌های دیوبندیه با وهابیت. ۴ - پانویس
۵ - منبع• مجله مطالعات راهبردی جهان اسلام، زمستان ۱۳۹۶ - شماره ۷۲ (۲۸ صفحه - از ۱۴۹ تا ۱۷۶ )، برگرفته از مقاله «ساختار دیوبندیه در شبه قاره هند»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۹/۱۴. رده‌های این صفحه : احزاب مرتبط با دیوبندیه | اسلام در پاکستان | اسلام در هند | پیروان مذهب حنفی | عقاید دیوبندیه | کلام ماتریدیه
|