عرفان عملیعرفان عملی، بخشی از عرفان است که روابط و وظایف انسان را با خود، جهان و خدا بیان می‌کند. این بخش از عرفان سیر و سلوک نامیده می‌شود، در عرفان عملی، حالات و مقامات انسان را در سیر به سوی حق از اولین منزل به نام «یقظه» تا وصول به حق که آخرین منزل است بیان می‌شود. ۱ - دیدگاه امام خمینیامام خمینی عرفان عملی را ریاضت، سلوک و رفع حجاب از وجه حقیقت و رؤیت ذلّ عبودیت می‌شمارد. امام خمینی در مسئله سلوک عملی و تبیین روش سیر الی الله به سه مؤلفه توجه به شریعت، توجه به تهذیب اخلاق و ریاضت تأکید داشته است و آراء سلوکی ایشان بر دو محور عشق و ریاضت بنا شده است. عشق در نظر امام خمینی، محرک انسان به‌سوی کمال و ریاضت و مجاهدت ابزار چنین حرکتی است. بنای مباحث امام در مسئله عشق به طور خاص و در همه مسائل سلوکی به‌صورت عام بر فطرت نهاده شده است. [۴]
خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۵۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
در عرفان عملی امام خمینی مباحث مهم و کاملی نظیر سرّ ریاضت، نقش ریاضت در رفع تقییدات، خروج انسان از انانیت نفس و خرق حجاب ظلمانی و نورانی، مورد توجه است. اساساً در آثار امام خمینی مراحل سیر و سلوک، سیر سالک و اسفار اربعه به‌صورت واضح بیان شده است. امام خمینی به سبب توجه عمیق به عرفان عملی در کتاب‌ها و آثار خود نظیر آداب الصلوة، سر الصلاة، شرح چهل حدیث و حدیث جنود عقل و جهل به مقامات سلوکی نظیر توبه، مجاهده، خلوت، تقوا، ورع و زهد پرداخته است. توجه به اعمال و احوال قلبی در نگاه امام خمینی بسیار گسترده است. [۷]
خمینی، روح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴۱۵-۴۱۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.
در واقع اعمال و احوال مورد بحث در عرفان عملی، معطوف به درون و قلب سالک است. ورود این احوال از عالم بالا بر قلب سالک موجب می‌شود سالک اندک‌اندک بر اثر آمدن آن حالات در مراتب و مقامات ترقی و صعود کند و در نهایت به فنا و بقاء بعد از فنا می‌رسد.امام خمینی از جمله عارفانی است که ضمن حفظ جایگاه ویژه شریعت در تمام مراتب سلوک و مقام وصول، عبادت را نقشه تجلیات و صور مشاهدت جمال محبوب می‌داند. در عرفان عملی امام خمینی، سلوک بر مدار شریعت است و سیر و سلوک معنوی تنها طبق باید و نبایدهای الهی و وحیانی است زیرا در چنین عرفان عملی، اصالت از آن شریعت است. [۱۶]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۳۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲ - تعداد مقامات عرفانیدرباره تعداد مقامات در مسیر سلوک، اتفاق نظری وجود ندارد و اصولاً در آغاز تصوف، مقامات ثابت و محدود وجود نداشت و تعالیم هر طریقتی به شیخ آن باز می‌گشت و همین عامل باعث اختلاف طریقت‌های عرفانی شد. بعدها، سهروردی چهار مقام اصلی ایمان، توجه، زهد در دنیا و عبادت خدا و نیز چهار مقام فرعی، کم گویی و کم خوری و کم خوابی و اعتزال از مردم را مطرح کرد. برخی دیگر ده مقام و عده‌ای ۱۷ مقام ذکر کردند. [۱۷]
برنجکار، رضا، آشنایی با علوم اسلامی، همان، ص ۱۵۹.
خواجه نصیر الدین طوسی، شش باب اصلی را مطرح می‌کند و هر یک را به ۶ فصل تقسیم می‌کند که هر یک نام مقامی است به جز باب آخر که فناست و آن را قابل تکثیر نمی‌داند. در واقع وی ۳۱ مقام را بیان کرده است. مهمترین اثر در عرفان عملی، منازل اسایرین خواجه عبدالله انصاری است که ۱۰ مرحله اصلی دارد و هر یک از آنها نیز به ۱۰ مرحله تقسیم می‌شوند. ده باب اصلی عبارتند از: بدایت‌ها، ابواب، معاملات، اخلاق،اصول، وادی‌ها، احوال، ولایات، حقایق، نهایات، و آخرین مقام از آخرین مرحله را توحید می‌داند که هدف عارف است. [۱۹]
خواجه عبدالله انصاری، شرح منازل السایرین، به شرح عبدالرزاق کاشانی، نگارش علی شیروانی، الزهراء، تهران، ۱۳۷۳.
۳ - تفاوت عرفان عملی و اخلاقچنان که گفته‌اند موضوع علم اخلاق، نفس انسان از حیث اتصاف به صفات مختلف و ملکات مذموم و ممدوح می‌باشد و مسائل آن نیز شامل همان صفات و ملکات و تبیین حقایق و روابط آن صفات و انشعاب برخی از برخی دیگر و علل حصول ملکات و یا چگونگی زوال آن صفات می‌باشد. [۲۰]
مشکینی، علی، دروس فی الاخلاق، نشر الهادی، قم، ۱۳۷۴، ص ۸.
در حالی که موضوع عرفان عملی و مسائل آن حیطه دیگری دارد و به بحث از روابط انسان با خود، جهان و خدا می‌پردازد و فقط سیستم‌های اخلاقی مذهبی روابط انسان با خدا را در نظر قرار می‌دهند و سایر مکاتب اخلاقی چنین نیستند. ثانیاً اخلاق، ساکن است در حالی که عرفان نوعی حرکت و پویایی است و نقطه آغاز و پایان دارد. و صراطی وجود دارد که باید پیموده شود و طی هر منزلی بدون طی منزل قبلی ناممکن است ولی در اخلاق نیازی به این که ترتیبی در اتصاف به فضایل اخلاقی باشد نیست. و بالاخره عناصر روحی اخلاقی محدود به معانی و مفاهیمی هستند که غالباً شناخته شده‌اند ولی عناصر روحی عرفانی بسیار گسترده‌تر و وسیع‌تر است که در خلال مجاهدات حاصل می‌شود و مردم از این احوال بی‌خبرند. [۲۱]
مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ص ۸۶ ـ ۸۸.
۴ - پانویس۵ - منبع• سایت اندیشه قم • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |