سوره جمعهسوره جمعه، شصت و دومین سوره قرآن کریم در ترتیب مصحف و صد و دهمین سوره در ترتیب نزول، پس از سوره صَفّ و پیش از سوره تَغابُن می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - سوره جمعه از مسبحات ۳ - محل نزول سوره ۴ - تلفظ و معنای نام سوره ۵ - محتوای سوره ۵.۱ - تسبیح خداوند ۵.۲ - معنای امیین ۵.۳ - هشدار به مؤمنان ۵.۴ - نکوهش خرید و فروش زمان نماز جمعه ۵.۵ - نکوهش ترک نماز جمعه ۶ - تناسب بین سوره جمعه و صف ۷ - فضیلت تلاوت سوره جمعه ۸ - کاربرد سوره جمعه در فقه ۹ - قرائت سوره جمعه در روز جمعه ۱۰ - عدول از قرائت سوره توحید و جحد به سوره جمعه ۱۱ - نماز جمعه بدون سوره جمعه ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - تعداد آیاتاین سوره یازده آیه دارد. ۲ - سوره جمعه از مسبحاتسوره جمعه از سوره‌های مُسَبِّحات است؛ [۱]
روض‌الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۱۹، ص۱.
[۲]
الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۲۳۵.
یعنی، با ذکر تسبیح و تقدیس خداوند آغاز می گردد.۳ - محل نزول سورهبر خلاف اجماع مفسران، که این سوره را مدنی دانسته‌اند، [۳]
کشف‌الاسرار وعدة الابرار، ج۱۰، ص۹۵.
ابوالفتوح رازی، [۴]
روض‌الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۱۹، ص۱۹۰.
با استناد به قول ابن‌عباس و ضحاک، آن را مکّی شمرده؛ اما، مضامین سوره، که به موضوع یهود و برپایی نماز جمعه پرداخته است، دلالتی آشکار بر مدنی بودن آن دارد.۴ - تلفظ و معنای نام سورهنام سوره (به ضم میم)، برگرفته از آیه نهم آن و به معنای آدینه و آخرین روز هفته است که در فارسی با سکون میم (جُمْعه) تلفظ میشود. تنها اختلاف در قرائت این سوره نیز در لفظ الجُمعه است که برخی آن را به سکون میم خوانده‌اند؛ [۶]
الجامع لاحکام القرآن، ج۱۸، ص۹۷.
گرچه ابوعلی فارسی [۷]
الحجة للقراء السبعة، ج ۴، ص ۴۲.
و ابن‌جزری [۸]
النشر فی القراءات العشر، ج۲، ص۳۸۷.
اختلافی در قرائت این سوره ذکر نکرده‌اند.۵ - محتوای سوره۵.۱ - تسبیح خداوندسوره جمعه با اشاره به تسبیح تمامی موجودات آسمانها و زمین برای خداوندی آغاز شده که در میان امّیّین پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات الاهی را برای آنان بخواند و با اعمال صالح و اخلاق پاک تزکیه‌شان کند و کتاب خدا و معارف دین و حکمت را به بهترین شکل به آنان و نسلهای بعد تعلیم دهد. ۵.۲ - معنای امییندر باره معنای «اُمّیّین» در آیه دوم، سه قول وجود دارد: ۱) کسانی که نه می خوانند و نه می نویسند، ۲) غیر اهل کتاب، ۳) اهل مکه، زیرا آن را امّ القری' می‌نامیدند. مراد از این واژه را مردم عرب دانسته، زیرا عده کمی از آنان قادر به خواندن و نوشتن بودند. او قول دوم و سوم را، به ترتیب، به دلیل تناسب نداشتن با سیاق سوره و مدنی بودن آن مردود شمرده، در حالیکه فیض کاشانی در تأیید قول دوم و سوم، دو روایت از امام صادق و امام جواد علیهماالسلام آورده است (برای آگاهی بیشتر و نیز آرای مختلف در مورد انتساب پیامبر اکرم به امّیّین رجوع کنید به [۱۲]
جامع طبری، ج۲۸، ص۹۳ـ۹۴.
[۱۴]
الجامع لاحکام القرآن، ج۱۸، ص۹۱ـ ۹۲.
[۱۵]
تفسیرالتحریر و التنویر، ج۲۸، ص۲۰۸ـ۲۰۹
).۵.۳ - هشدار به مؤمنانآیات پنجم تا هشتم شامل هشداری است به مؤمنان، در قالب تمثیلی در باره قوم یهود، که مبادا مانند یهود در عمل به دستورهای قرآن و پیامبر اکرم کوتاهی نمایند، چنانکه یهود به علت ایمان ظاهری و زبانی به تورات، هیچ بهره‌ای از این کتاب آسمانی و معارف آن نگرفتند و مانند چهارپایان تنها آن را حمل نمودند. سپس، چون این گروه پنداشتند که با خداوند دوستی ویژه دارند، سرزنش گردیدند و ظالم خوانده شدند، زیرا به سبب اعمالی که مرتکب شده‌اند هرگز نخواهند توانست مرگ را، که رساننده محبّ و محبوب به یکدیگر است و در نهایت به آنان روی می آورد، آرزو نمایند. ۵.۴ - نکوهش خرید و فروش زمان نماز جمعهدر آیات نهم و دهم، به مؤمنان دستور داده شده که با برخاستن بانگ اذان نماز جمعه، خرید و فروش را رها کنند و برای برپایی نماز بشتابند و پس از پایان یافتن نماز، به قصد کسب و کار پراکنده شوند. فقها به استناد همین آیه، خرید و فروش در زمان برپایی نماز جمعه را حرام می‌شمرند ( کنید برای آگاهی از آرای مختلف رجوع کنید به [۱۸]
الجامع لاحکام القرآن، ج۱۸، ص۱۰۹.
).۵.۵ - نکوهش ترک نماز جمعهدر آخرین آیه، قرآن کریم افرادی را که، بر خلاف این دستور، رسول اکرم را در حال ایراد خطبه یا برگزاری نماز ترک می کردند و به سوی سرگرمی و دادوستد می‌شتافتند، سرزنش کرده است. [۱۹]
برای آگاهی از سبب نزول این آیه رجوع کنید به جامع، ج۲۸، ص۱۰۳ـ۱۰۵.
۶ - تناسب بین سوره جمعه و صفسیوطی [۲۰]
تناسق الدّرر فی تناسب السّور، ص۱۳۵.
چند وجه تناسب بین این سوره و سوره پیش از آن (صَفّ) مطرح کرده که از مهم‌ترین آنهاست: ۱) بیان آزار و اذیت حضرت موسی علیه‌السلام از جانب قومش در سوره صفّ و ذکر حال پیامبر اکرم و فضل امت او در سوره جمعه، تا برتری آنان بر اقوام پیشین آشکار گردد. ۲) سخن از بشارت حضرت عیسی علیه‌السلام به پیامبر بعد از خودش در سوره صفّ و معرفی پیامبر اسلام در سوره جمعه به عنوان آن رسولِ بشارت داده شده. ۳) پایان یافتن سوره صفّ با دستور به جهاد که تجارتی نجات بخش است و تمام شدن سوره جمعه با دستور به نماز جمعه و بهتر دانستن آن از تجارت دنیوی. [۲۱]
برای آگاهی از تناسبهای دیگر و نیز تناسب بین سوره جمعه و منافقون رجوع کنید به نظم قرآن، ج ۳، ص۱۹۳ـ۱۹۴.
[۲۲]
برای آگاهی از تناسبهای دیگر و نیز تناسب بین سوره جمعه و منافقون رجوع کنید به نظم قرآن، ج ۳، ص۲۰۱ـ۲۰۳.
۷ - فضیلت تلاوت سوره جمعهآثار و پاداشهای تلاوت این سوره و سایر سوره‌های مسبّحات، در روایات و کتب تفسیر آمده است. [۲۵]
خواصّ الآیات، ص۱۳۴ـ۱۳۵.
۸ - کاربرد سوره جمعه در فقهاحکام آن در باب صلات آمده است. ۹ - قرائت سوره جمعه در روز جمعهقرائت سوره جمعه در رکعت اوّل و سوره منافقون در رکعت دوم نماز جمعه و ظهر روز جمعه بنابر قول مشهور ، مستحب است. قول مقابل مشهور، وجوب قرائت آن است. همچنین قرائت سوره جمعه در رکعت اوّل نماز مغرب و عشاى شب جمعه و نماز صبح و عصر روز جمعه استحباب دارد. ۱۰ - عدول از قرائت سوره توحید و جحد به سوره جمعهبنابر قول مشهور، با شروع قرائت سوره توحید و جحد ، عدول از آن دو به سوره‌اى دیگر در نماز جایز نیست و اتمام آنها واجب است؛ لیکن به قول مشهور عدول از آن دو به سوره جمعه و منافقون در نماز جمعه جایز است. ۱۱ - نماز جمعه بدون سوره جمعهدر صورتى که نماز ظهر روز جمعه بدون سوره جمعه و منافقون خوانده شود اعاده آن با قرائت دو سوره یاد شده مستحب است. برخى، اعاده نماز جمعه را نیز در این فرض مستحب دانسته‌اند. [۳۱]
مستمسک العروة، ج۶، ص۲۸۶.
۱۲ - فهرست منابع• علاوه بر قرآن. • محمد تقی بن محمد باقر آقانجفی، خواصّ الآیات و خواصّ تمامی سوره‌های قرآن کریم، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ ش. • ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی محمد ضباع، بیروت: دارالفکر. • ابن عاشور (محمد طاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴. • ابن عطیه، المحررالوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج ۱۶، رباط ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش. • ابوعلی فارسی، الحجة للقراء السبعة، چاپ کامل مصطفی هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱. • عبدالعلی بازرگان، نظم قرآن، ج ۳، تهران ۱۳۷۲ ش. • عبدالرحمان‌بن ابی بکر سیوطی، تناسق الدّرر فی تناسب السّور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. • طباطبائی، تفسیر المیزان. • طبری، جامع. • محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. • محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. • محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر. • کلینی، اصول کافی. • مجلسی، بحار الانوار. • احمد بن محمد میبدی، کشف‌الاسرار وعدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ ش. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله سوره جمعه، شماره۴۸۶۵. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، جلد۳، صفحه۱۱۲-۱۱۳. |