سفرنامه شاردن (کتاب)کتاب «سفرنامه شاردن»، تالیف شاردن شرق شناس غربی که به زبان فارسی در پنج مجلد گزارش سفر مولف به ایران می‌باشد. این کتاب سفرها و مشاهدات شاردن و در بردارنده اطلاعات و نکاتی درباره ایران زمان صفوی، به طور کلی، و دربار شاه عباس دوم (۱۶۴۲- ۱۶۶۶ م) و شاه سلیمان صفوی (یا شاه صفی دوم، ۱۶۶۶- ۱۶۹۴ م) و شهر اصفهان، به طور اخص می‌باشد. در این کتاب می‌توان اسامی و تواریخ شاهان صفوی و نیز جدولی برای مقایسه ارزی مسکوکات ایران، فرانسه و انگلستان در زمان شاردن را بدست آورد. ۱ - ساختار کتابکتاب در پنج جلد می‌باشد که جلد اول شامل فهرست، پیشگفتار مترجم، پیشگفتار نویسنده و بیست دو فصل می‌باشد. جلد دوم کتاب دارای فهرست مطالب و نوزده فصل می‌باشد. جلد سوم کتاب نیز شامل فهرست مطالب و دو بخش به نام‌های «شرح دانش‌ها و هنرهای ایرانیان» و «شرح سازمان سیاسی و نظامی و کشوری ایران» می‌باشد که بخش اول به شانزده فصل و بخش دوم به یازده فصل تقسیم می‌شود. جلد چهارم کتاب شامل فهرست مطالب و چهار فصل در ادامه بخش دوم جلد سوم می‌باشد. جلد پنجم کتاب نیز دارای فهرست مطالب، توضیح ناشر، یک فصل در ادامه فصل یازدهم جلد چهارم و توضیحات مترجم می‌باشد. کتاب ترجمه متن فرانسوی این کتاب می‌باشد که با نثری روان مطالب فرانسوی به فارسی تبدیل شده است. ۲ - گزارش محتواپیشگفتار مترجم درباره سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده‌اند، می‌باشد به همراه اینکه درباره مولف و اثر مذکور نیز سخن به میان می‌آورد. پیشگفتار مولف درباره مسیحیان و عقاید آنها و خود اثر می‌باشد. فصل اول جلد اول با نام «کلشیدی‌ها در چه زمانی کیش حضرت مسیح را پذیرفتند»، می‌باشد که مولف با این مطالب این بخش را این گونه آغاز می‌کند که به «طور کلی کلشیدی‌ها از اقوام و طوایف مختلفی ترکیب یافته‌اند؛ اما خلقیات و آداب و رسومشان تفاوت زیاد ندارد....» . ۲.۱ - فصول جلد دومعبارتند از: فصل اول شرح و وصف کلیات ایران، فصل دوم آب و هوای ایران، فصل سوم و چهارم درختان ، رستنی‌ها، داروهای گیاهی ؛ فصل پنجم، میوه‌های ایران، فصل ششم گلهای ایران، فصل هفتم فلزات و کانی‌ها جواهرات نیز در همین فصل به شرح آمده است،... جلد سوم، کتاب با نام شرح دانش‌ها و هنرهای ایرانیان به مطالبی در این مورد می‌پردازد. [۱]
سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال يغمائى،ج۳، ص،۹۱۱.
فصول این بخش عبارتند از: فصل اول علوم بر اطلاق، فصل دوم مکتب‌ها، مدرسه‌ها و طرز تحصیل، فصل سوم زبان‌هایی که ایرانیان در سخن گفتن به کار می‌برند، فصل چهارم هنر کتابت، فصل پنجم دستور زبان و اصول معانی بیان... و در بخش دوم دارای فصول: «فصل اول باورهای ایرانیان درباره حق حکومت، فصل دوم روش حکومت، فصل سوم اقتصاد سیاسی، فصل چهارم نیروی نظامی و انضباط سپاهی گری،... ۲.۲ - شهرت کتابسفرنامه شاردن از همان ابتدا شهرت و محبوبیت زیادی در میان اروپاییان پیدا کرد، چه در میان عامه کتاب خوان که اینک مایل به خواندن عجایب سرزمین‌های دور دست و افسان‌های مشرق زمین بودند و چه آنها که نسبت به ویژگی‌های اقلیمی و اوضاع اقتصادی و روابط اجتماعی ممالک دیگر کنجکاوی و دقت نظر بیشتری داشتند. مشاهدات شاردن از بدو انتشار مورد نظر نویسندگانی؛ چون منتسکیو، گیبون، ولتر و رسو گردید. مثلا نظریه مشهور منتسکیو درمورد تاثیر شرایط اقلیمی بر طرز فکر و روابط اجتماعی جوامع، مطروح در آثاری؛ مانند نامه‌های ایرانی و روح القوانین ، به گزارشات شاردن از ایران و هندوستان ارجاع دارد. گیبون نیز او را کنجکاوترین سیاح دنیای جدید می‌دانست. شاردن خود برخی متون قدیمی یونانی و رومی درباره ایران؛ از جمله آثار هرودوت و استرابورا را خوانده بود و نیز با آثار سیاحان اروپایی پیش از خود هم آشنا بود و با دیدی انتقادی به نوشته‌های آنان درباره ایران می‌نگریست. ۲.۳ - توصیف ایرانیانگزارشات شاردن درباره راه و رسم زندگی مردم، آئین دربار، وضعیت اصناف، معماری و فضای درونی منازل، محوطه سازی باغ‌ها ، درختکاری و گیاه شناسی (حتی ثبت شیوه‌های پیوند زدن درختان میوه در ایران) و غیره، سوای اینکه از دقت حرف‌های او در جواهرسازی که پرداختن و توجه به جزئیات را ایجاب می‌کرد، سرچشمه می‌گرفت، بیانگر جهان بینی عصر او نیز بود. شاردن به تبع روحیه جستجوگر زمانه در پی کشف روابط مکنون در واقعیت پیرامون بود و هم از همین دیدگاه راه و روش ایرانیان را می‌سنجید و نقد می‌کرد. مثلا هر چند از طرفی ستایش گر ارج گزاری ایرانیان به علوم و دانش‌ها و به فضلا و دانشمندان بود؛ ولی از سوی دیگر از گرایش آنها به کلیات و عدم پیروی از ضابطه مشخص علمی خرده می‌گرفت. به زعم شاردن ایرانیان به جای آنکه شاخ‌های از علمی را گرفته و آن را گسترش بخشند، به دور باطل کلی نگری و کلی گویی در باب دانش‌ها افتاده بودند، و یا اینکه آنها به خلق و خوی شخص دانشمند اهمیت بیشتری می‌دادند تا به ثمره واقعی دانش او. بر همین منوال شاردن از یکسو ایرانیان را دارای روحیه‌ای معتدل می‌داند و آنها را به خاطر اینکه اهل مدارا و تساهل هستند، تحسین می‌کند؛ ولی از سوی دیگر کم تجربگی و محافظه کاری و عدم رغبت آنان را به مسافرت ناشی از عدم دسترسی آنان به نقشه می‌داند و از همین رو به نظر او ایرانیان تصور درستی از دنیای خارج در ذهن نداشتند و به طور کلی در جغرافیا سررشته نداشتند. علومی که ایرانیان در آن دستی داشتند، به زعم وی عبارت بود از: ریاضیات و موسیقی (که شاردن آن را جزو ریاضیات به حساب می‌آورد) و به خصوص نجوم . هر چند که از اسطرلاب‌های ساخت ایران که نوع مرغوبش ساخته خود ریاضیدانان و منجمین بود، بسیار تعریف می‌کند؛ ولی به اعتبار علمی استفاده از اسطرلاب اعتقادی ندارد. شاردن همچنین متذکر می‌گردد که در ایران، در قیاس با دست‌های که به علوم نظری و طبیعی می‌پردازند، آن دسته که به علوم دینی مشغولند ارج و اعتبار بیشتری دارند. تازه دسته اخیر هم مبنای کار خود را بر این گذاشته بودند که هر چه باید گفته شود، تا به حال توسط علمای سابق گفته شده و کار علمای کنونی باید همان تکرار گفته‌های پیشینیان باشد و نه کوشش در ارائه تفاسیر یا آراء جدید. ۲.۴ - بررسی مشاهدات شاردنبررسی وجهی از مشاهدات او در خصوص اوضاع اقلیمی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، مذهبی ، آموزشی و هنری ایران عهد صفوی می‌پردازد. به نظر شاردن سرزمین ایران به دلیل پهناور بودنش شرایط اقلیمی متنوعی دارد و این امر در تنوع آداب و رسوم آن مستقیما مؤثر بوده است. در مقایسه با اروپا در ایران فعالیت مسافرتی کمتر به چشم می‌خورد، به خصوص در زمستان‌ها که بسیاری از راه‌ها به علت برف و سرما مسدود می‌شوند. مسافرت غالبا به صورت گروهی و با کاروان انجام می‌گیرد واز این رو کاروانسراها که تعدادشان هم زیاد است، بسیار اهمیت دارند. شاردن علاوه بر اصفهان از تبریز ، قم ، کاشان، شیراز و بندرعباس هم یاد می‌کند و اطلاعات گوناگونی در باب هر یک می‌آورد. ۲.۵ - توصیف اصفهاناصفهان برای شاردن جذابیت زیادی داشت و او آنجا را زیباترین شهر مشرق زمین محسوب می‌کرد و آب و هوایش را به دلیل اعتدال از همه جای دنیا سالم تر می‌دانست. در واقع آن اصفهانی را که شاردن می‌دید، شهری بود در اوج ترقی خود. او نیز از آن رو که اعتماد و دوستی برخی افراد متنفذ شهر از تجار و علما و اهل دربار را جلب کرده بود، می‌توانست با بخش‌های متنوع جامعه ارتباط یابد. بیشتر ارزاق شهر از مزارع اطراف به شعاع حدود یازده کیلومتری شهر تامین می‌گردید. در اطراف شهر حدود ۰۰۰، ۳ برج کبوتر وجود داشت که از آنها برای جمع آوری کود جهت تقویت محصولات صیفی، مخصوصا خربزه و طالبی، استفاده می‌شد. شاه حدود ۸۰۰ باز و قرقی نگه می‌داشت که هر کدام هم دارای نگهبان مخصوص خود بود. اعیان و اشراف هم دارای پرندگان شکاری بودند. شکار شامل شیر ، ببر و پلنگ بود. ماهی غالبا از بحر خزر به صورت خشک و نمک سود به اصفهان و چند شهر دیگر برده می‌شد. ماهی خلیج فارس هم، که به زعم وی لذیذترین ماهی جهان بود، به بازار می‌رسید. شاردن طرفدار نظم حکومتی و کارآیی اداری و نکوهنده استبداد سیاسی است. از این نظر دربار صفوی را استوار بر بنیادی می‌داند که شاه عباس اول گذاشته بود و هر چند که پس از او سلاطین نالایق بر سر کار آمدند؛ ولی نظام سیاسی و اداری ایران دارای عوامل نیرومندی؛ از جمله قدرت سلطنت و قدرت روحانیت بود که از درون متضمن ادامه و بقای آن بودند. امور عرفی مشروعیت خود را به میزان زیادی از تایید روحانیت کسب می‌کردند. خدا حاکم کل آفرینندگان دانسته می‌شد که مردم را به وسیله پیامبران هدایت می‌کرد و سلاطین نیز تا جایی که به امر رهبری جامعه مربوط می‌شد. جانشین پیامبران بودند، از این رو نوعی قدرت الهی در قدرت و نهاد سلطنت متجلی می‌شد. به نظر شاردن این گونه اطاعت کامل از اوامر شاه مختص تمدن‌های قدیم آسیا ؛ مانند ژاپن و چین بود که دارای حکومت‌های مطلقه و الهی بودند و هیچ یک از این قبیل حکومت‌ها به راه تکامل سیاسی آن طور که اروپا افتاده بود، نیفتاده بودند. دیگر اینکه در ایران خزانه داری و اداره حسابداری کل ساختی متمرکز و واحد داشتند؛ اما نظام حقوقی کشور دارای یک مرکزیت سازمانی نبود و هر کس بنا به میل خود می‌توانست به محکم‌های که می‌خواست رجوع کند. شغل متولیان اوقاف هم یک کار اداری و عرفی شمرده می‌شد و نه یک مسند روحانی . ۲.۶ - وضع مدارس ایرانوضع مدارس ایران به نظر شاردن به همان روال گذشته شان بود. بیشتر بر دروسی؛ مانند صرف و نحو ، کلام ، فلسفه ، ریاضیات، نجوم، طب قدیم و ادبیات عرب تمرکز می‌کردند و در آنها از دانش‌های معاصر مغرب زمین خبری نبود. شاردن بدون اینکه صریحا داوری کند، می‌نویسد که در مدارس علمی ایران طلاب در آن واحد می‌کوشیدند تا چند موضوع جداگانه را فرا گیرند. مدرسین نیز معمولا انواع دانش‌های رایج در نظام فکری و آموزشی قدیم را تدریس می‌کردند و گاه حتی یک مدرس همزمان «چهار تا پنج موضوع جداگانه» را به شاگردان می‌آموخت؛ شیوه‌های که به گفته شاردن هر چند در دنیای قدیم مرسوم بود، در دنیای جدید جایی نداشت. بیشترین کتابهایی که در مدارس تدریس می‌شد؛ از جمله شامل آثار خواجه نصیرالدین طوسی در زمینه اخلاق، نوشت ههای الغ بیگ و غیاث الدین کاشانی در نجوم و ریاضیات، و متون یعقوب ابن اسحاق کندی بود. در عین حال، آثار موجود در هر یک از بزرگترین کتابخانه‌ها از چهارصد جلد تجاوز نمی‌کرد. به علت گرانی کار استنساخ نسخ چندانی از آثار موجود در دسترس نبود و تحقیق کم صورت می‌گرفت. منشیان و رونویسان به کرات نسخ مخدوشی از کتب و مراجع قدیمی تهیه می‌کردند و این خود از تعجیل و از عدم اشراف و آگاهی آنها به موضوع سرچشمه می‌گرفت. چاپخانه در آن زمان در ایران پا نگرفت، یکی به خاطر پایبندی ایرانیان به سنت و دیگر به خاطر اینکه شاه سلیمان صفوی به آن رغبتی نداشت. پیداست که مجموع این عوامل، در زمانی کوتاه، راه آموزش و گسترش دانش‌های جدید در ایران را از راهی که اروپا به تازگی در آن گام گذاشته بود، جدا ساخت. همان طور که فریر نشان می‌دهد، یکی از نخستین جلوه‌های این جدایی را می‌توان در جهان بینی کلی شاردن و برداشت او از طرز فکر و نگرش ایرانیان در نیمه دوم قرن هفدهم سراغ نمود. ۳ - ویژگیهاشاردن در مدت اقامتش در اصفهان به خوبی با گوشه و کنار شهر آشنا شده بود؛ اهالی شهر او را به خانه هایشان دعوت کرده و از او پذیرایی می‌کردند. شاردن با آداب و رسوم دربار صفوی به خوبی آشنا شده بود و به روستاها و شهرهای اطراف اصفهان سفر می‌کرد. سفرنامه و طراحی‌های شاردن در عین این که از با ارزشترین منابع اطلاعاتی برای کسانی است که مایلند در زمینه تاریخ خاورمیانه تحقیق کنند، تصویر روشن و دقیقی هم از زندگی در ایران قرن هفدهم به دست می‌دهد. سفرنامه شاردن مفصل‌ترین و بهترین سیاحت نام‌های است که اصولا در تاریخ اروپای قرن هفدهم موجود است. این کتاب از جهات بسیاری برای شناخت ایران دوران صفوی حائز اهمیت است. او شخص تحصیل کرده‌های بود که معلومات خود را مرتبا با کتب مختلف روز افزون می‌ساخت. به زبان‌های ترکی و فارسی به خوبی صحبت می‌کرد و می‌نوشت. شاردن با نظری ثاقب و بصیرتی مثال زدنی مسائل را بی طرفانه، عینی و منصفانه قضاوت می‌کرد. هر آنچه در سفرنامه شاردن نوشته شده بود، به وسیله اغلب سفرنامه‌های بعدی تایید گردید و محققان عصر ما نیز هنوز از این کتاب به عنوان منبعی برای تحقیقات خود بهره می‌گیرند. در سفرنامه شاردن علاوه بر توضیحات مفصل و مبسوطی که وی از شهرها، ایالات، مردمان، آداب و رسوم آنان می‌دهد، تصاویر بسیار با ارزشی نیز موجود است که تعدادی از آنها را باید به منزله سندی بی نظیر از تاریخ و فرهنگ این سرزمین تلقی کرد. مانند تصویری از شهر تبریز که یگانه تصویری است که تا قرن نوزدهم از این شهر در دست است و یا تصویر دیگری تحت عنوان «طرز جلوس ایرانیان» که چهار زانو نشستن ایرانیان را به نمایش می‌گذارد. سفرنامه و طراحی‌های شاردن در عین این که از با ارزشترین منابع اطلاعاتی برای کسانی است که مایلند در زمینه تاریخ خاورمیانه تحقیق کنند، تصویر روشن و دقیقی هم از زندگی در ایران قرن هفدهم به دست می‌دهد. ۴ - وضعیت کتابدر پایان جلد پنجم توضیحات ناشر و مترجم قرار گرفته است. در این کتاب که با طراحی‌های شاردن مصور شده که کتاب جمع و جور جذاب و خاطره انگیزی از ایران صفوی را نشان می‌دهد ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |