رجال الطوسی (کتاب)ابو جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، (۳۸۵ - ۴۶۰ ق) ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه‌اش ابوجعفر، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم است وی مؤلف کتاب رجال الطوسی می‌باشد. [۱]
شیخ طوسی، رجال الطوسی، تحقیق: سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۵ ق، ص۵۲۸،.
[۲]
شیخ طوسی، رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق، ص۵۹۶، چ اول.
فهرست مندرجات۲ - ویژگی‌های کتاب ۳ - اهمیت موضوع ۴ - پیشینه تالیف ۵ - اعتبار و ارزش ۶ - انگیزه نگارش ۷ - محتوای و ساختار کتاب ۸ - شروح و تعلیقات ۹ - اسامی کتاب ۱۰ - مقایسه رجال و فهرست ۱۱ - تفاوتهای رجال و فهرست ۱۲ - حجم کتاب ۱۳ - ترتیب مطالب ۱۴ - خصوصیات کتاب ۱۵ - نسخه‌های خطی ۱۶ - وضعیت نشر ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - معرفی اجمالیرجال الطوسی تالیف شیخ الطائفة، ابو جعفر، محمد بن حسن بن علی طوسی (۳۸۵- ۴۶۰ هجری)، از بزرگترین علمای شیعه در قرن پنجم هجری و بارزترین شاگرد شیخ مفید می‌باشد. نام دیگر این کتاب « الابواب » است، زیرا برای اصحاب هر یک از معصومین علیهم‌السّلام بابی مستقل گشوده است. ۲ - ویژگی‌های کتاباین کتاب، یکی از چهار کتاب اصلی رجال شیعه به حساب می‌آید که مشتمل بر فهرستی از اسامی اصحاب و راویان معصومان (علیهم‌السلام)، شامل اشخاص امامی و غیر امامی است که در مجموع، ۶۴۲۹ مورد را شامل می‌شود. از خصوصیات این کتاب این است که مؤلف، روات را بر اساس زمان طبقه بندی کرده است؛ مثلاً راویانی را که از اصحاب رسول الله (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بوده اند، اول ذکر کرده؛ بعد کسانی را که از اصحاب امام امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) بوده اند؛ تا اصحاب امام عصر (عجل الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) به ترتیب نقل کرده است. خصوصیت دوم کتاب این است که ذکر روات به ترتیب حروف الفبا است. این کتاب را شیخ طوسی به درخواست قاضی ابن براج طرابلسی نگاشته و از او در مقدمه یاد کرده است. ۳ - اهمیت موضوعشکی نیست که مهمترین راه دستیابی به احکام و دستورات الهی بعد از قرآن کریم سنت پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم اجمعین می‌باشد که عبارت است از هزاران روایتی که در کتب متعدد روایی موجود است. اما استفاده از این گنجینه پربها نیازمند طی مقدماتی است که یکی از آنها اطمینان به وثاقت راویان حدیث است تا انسان نسبت به صدور روایت از معصوم علیه‌السّلام اطمینان کافی پیدا نماید. پس ناچار باید تمام کسانی که در سلسله ناقلان احادیث شریف قرار دارند بررسی شوند تا حدیث صحیح از غیر صحیح باز شناخته شود. متکفل این امر مهم نیز تنها علم رجال است که با بررسی تک تک راویان حدیث، پیرامون مذهب و وثاقت آنان دقت نظر به خرج می‌دهد و در نتیجه به محقق پیرامون اعتبار و عدم اعتبار هر روایت اطمینان خاطر می‌دهد. با این مقدمه، شدت نیاز به علم رجال و لزوم فراگیری آن برای هر محقق علوم اسلامی و متتبع در احادیث معصومین علیهم‌السّلام واضح و روشن شد. ۴ - پیشینه تالیفبخاطر شدت نیاز به این علم از همان دوران زندگی ائمه علیهم‌السّلام توجه خاصی به این علم شده، به طوری که از همان زمان تالیفات در علم رجال آغاز شد. اولین کتاب در زمان امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و توسط « عبید الله بن ابی رافع » نگاشته شد و موضوع آن اسامی اصحاب امیرالمؤمنین علیه‌السّلام بود که در جنگها همراه آن حضرت بودند. پس از او نیز دیگران کتبی در این موضوع نگاشتند که متاسفانه هیچیک از آنها به دست ما نرسیده است. اولین متن موجود در علم رجال عبارت است از رجال کشی ، که در قرن پنجم هجری به رشته تحریر در آمده است. پس از آن نیز بقیه اصول اولیه رجال نوشته شد. این اصول پنجگانه به عنوان اولین و مهمترین منابع ما در علم رجال می‌باشند. ۵ - اعتبار و ارزشرجال شیخ طوسی کتابی است که از جهات مختلف دارای اعتبار ویژه‌ای است از جمله آنکه: ۱- این کتاب از اصول پنج گانه اولیه رجال است و تمام کسانی که پیرامون رجال مطلب نوشته‌اند ناگزیر از رجوع به این اصول می‌باشند. ۲- نویسنده کتاب حاضر، شیخ طوسی است که وسعت اطلاعات او و تخصص بالای وی در رشته‌های مختلف علوم بر کسی پوشیده نیست. او کسی است که در بیشتر رشته‌های علوم اسلامی کتاب نوشته و کتابهای او مرجعی کاملا مطمئن برای محققین در طول هزار سال بوده و هست. شیخ طوسی مؤلف دو کتاب از کتب اربعه شیعه است. ۳- تاریخ تالیف این کتاب با توجه به ارجاعات شیخ به فهرست در این کتاب، در اواخر عمر شیخ بوده و این ویژگی مهمی برای یک اثر است که در اوج دوران علمی یک مؤلف نوشته شده باشد. ۴- شیخ مطالب این کتاب را از منابع متعدد و اصول فراوانی که در اختیار داشته جمع آوری نموده و پس از او منابع مذکور از بین رفته و تنها راه دستیابی ما به مطالبشان همین اصول رجال است. ۶ - انگیزه نگارشکتاب حاضر، تنها قصد جمع آوری و شمارش اصحاب معصومین علیهم‌السّلام را دارد. به همین جهت اشاره‌ای به مدح و ذم افراد ندارد مگر در مواردی که برای رفع شبهه و مانند آن تذکر داده است. شیخ طوسی در مقدمه کتاب انگیزه و داعی خویش را بر نوشتن این کتاب چنین بیان نموده که: «چون شیخ فاضل چندین بار از من خواسته کتابی مشتمل بر اسامی راویان از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه بعد از او و کسانی که از آنها مستقیما روایت نکرده‌اند تهیه کنم، بخاطر اجابت خواسته او کتاب حاضر را نوشتم و برای سهولت هر چه بیشتر در بازیابی مطالب کتاب، آن را بر اساس حروف الفباء مرتب کردم...» اختلافی واقع شده در اینکه «شیخ فاضل» کیست؟ آنچه قریب به واقع می‌نماید این است که او شاگرد شیخ و نماینده او در شام ، قاضی طرابلس ، عبد العزیز بن براج ، متوفای ۴۸۱ هجری است. شیخ کتاب « الجمل و العقود » را نیز به درخواست او نگاشته است. ۷ - محتوای و ساختار کتابکتاب، در سیزده باب تنظیم شده است: دوازده باب، به اصحاب و راویان از معصومان (علیهم‌السّلام) که مستقیما از ایشان روایت نقل کرده‌اند، اختصاص یافته است. در این بخش، اسامی اصحاب و راویان هر معصوم، به طور مستقل و با ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. باب سیزدهم، شامل فهرست اسامی راویانی است که به صورت مستقیم، از معصوم (علیهم‌السّلام) روایت ندارند. البته در این باب به نام برخی راویان نیز برمی‌خوریم که در زمره اصحاب معصومان (علیهم‌السّلام) هم آورده شده‌اند که درباره آنها بحث‌ها و توجیهاتی از طرف علمای رجال، مطرح شده است. مقدمه محقق، مشتمل بر معرفی مختصر کتابهای اصلی علم رجال و بررسی ویژگی‌های کتاب و چگونگی تحقیق آن است. ۸ - شروح و تعلیقاتتحقیق و تعلیقه علامه کبیر سید محمد صادق بحرالعلوم. ۹ - اسامی کتابمرحوم عنایة الله قهپایی نیز ترتیب رجال شیخ الطائف و سید حسین طباطبایی بروجردی (م ۱۳۸۱ق) اصلاح و مستدرک رجال الطوسی را تالیف نموده‌اند. گفتنی است در مواردی که لسان المیزان، نقل قولی از رجال الطوسی آورده است، این کتاب را با عنوان «رجال الشیعة» نام برده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان کتاب الابواب و اخبار الرجال و رجال شیخ الطائفة و رجال الشیخ ابی جعفر محمد فهرست نموده است. ۱۰ - مقایسه رجال و فهرستبا قطع نظر از « اختیار معرفة الرجال » که تهذیب کتاب رجال کشی است توسط شیخ طوسی، از این عالم بزرگوار دو کتاب در موضوع رجال به یادگار مانده که عبارتند از « رجال » و « فهرست ». ۱۱ - تفاوتهای رجال و فهرستگرچه موضوع هر دو کتاب رجال است و هر دو از اصول اولیه رجال می‌باشند اما تفاوتهای عمده‌ای با هم دارند از جمله اینکه: ۱- کتاب «فهرست شیخ» با هدف شمارش مصنفین شیعه است و در ضمن، طریق مؤلف به هر کتاب هم ذکر شده است. بنا بر این در اکثر موارد ذکر نام یک شخص در این کتاب دال بر شیعه بودن اوست؛ گرچه امامی و اثنا عشری بودن او ثابت نمی‌شود و ممکن است واقفی یا زیدی یا... باشد. اما کتاب رجال برای جمع آوری نام اصحاب معصومین علیهم‌السّلام تهیه شده و هیچگونه توجهی به مذهب افراد ندارد، لذا کسانی چون معاویه و عمرو بن عاص نیز در شمار اصحاب پیامبر ذکر شده‌اند. ۲- در کتاب فهرست تنها شیعیانی که دارای تالیف بوده‌اند را می‌توان یافت و روات فاقد کتاب توسط شیخ به شمارش در نیامده‌اند. در صورتی که رجال نظر به راوی بودن دارد (چه مؤلف کتابی باشد چه نباشد) و به همین جهت نام کسانی از اصحاب معصومین علیهم‌السّلام که روایتی از معصوم نقل نکرده‌اند در این کتاب ذکر نشده است. ۳- با توجه به این نکات «فهرست» شامل نام مصنفین شیعه است و «رجال» شامل نام اصحاب معصومین که روایتی از آنها نقل کرده باشند. ۴- ذکر نام هر کس در کتاب «رجال» هیچ مدحی برای او تلقی نمی‌شود، بخلاف «فهرست» که حداقل، شیعه بودن، در مقابل سنی بودن را اثبات می‌کند. ۱۲ - حجم کتابچاپ حاضر در برنامه دارای ۶۴۲۹ عنوان است که شماره مسلسل نیز در کتاب موجود است. البته در چاپهای دیگر این ارقام متفاوت است و تا ۸۹۰۰ عنوان نیز به چشم می‌خورد که ناشی از اختلاف در نسخه‌های خطی کتاب می‌باشد. ۱۳ - ترتیب مطالبرجال شیخ طوسی بر اساس طبقات روات از زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تا امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف مرتب شده و پس از آن، بابی به عنوان کسانیکه از هیچ معصومی مستقیما روایت نقل نکرده‌اند آمده و شامل افراد متاخر از زمان ائمه و کسانی است که هم عصر ائمه بوده‌اند اما روایتی از آن بزرگواران نقل نکرده‌اند. هر یک از معصومین عنوانی مستقل است که ذیل آن به تعداد حروف الفباء ابوابی گشوده شده و هر حرف یک باب مستقل است؛ اما در ترتیب اسماء تنها حروف اول آنها رعایت شده و در بیشتر ابواب شیخ طوسی شاخص‌ترین افراد آن باب را اولین نام قرار داده است (البته این کلیت ندارد و در بعضی موارد خلاف آن هم دیده می‌شود). پس از این ابواب، بابی به عنوان « الکنی » و بابی به عنوان « النساء » نیز اضافه شده است. ۱۴ - خصوصیات کتابدر کتاب حاضر ابتدا نام و کنیه و لقب و نسبت افراد آمده و در بعضی موارد رابطه او با معصوم نیز ذکر شده است. طبقه روات و برخی تاریخها و توثیقات و تصنیفات نیز بالمناسبة آمده است. خصوصیت دیگر این کتاب آن است که کمتر توجهی به مذهب یا جرح و تعدیل افراد شده و در اکثر موارد تنها نام افراد ذکر شده و هیچ توضیح اضافه‌ای برای آنها نیامده است. البته از امام کاظم علیه‌السّلام به بعد این سری نکات بیشتر ذکر شده است. نکته‌ای دیگر که در اینجا تذکر آن لازم است آنکه مقصود از اصحاب یک امام در این کتاب کسانی هستند که از آن امام روایت نقل کرده باشند نه صرف دیدار و ملاقات امام؛ بنا بر این مثلا شیخ طوسی ابن ابی عمیر را از اصحاب امام رضا علیه‌السّلام می‌داند با اینکه او امام کاظم علیه‌السّلام را هم درک کرده اما از او روایتی ندارد. ۱۵ - نسخه‌های خطیمهمترین نسخه رجال شیخ طوسی از محمد بن سراهنگ بن مرتضی است که در ۲۱ رجب سال ۵۳۳ هجری نوشته شده است. البته یک نسخه غیر معتبر نیز در دست است که چندین عنوان از نسخه‌های دیگر بیشتر دارد و اغلاط و اشتباهاتی در آن به چشم می‌خورد و در بعضی چاپها از این نسخه استفاده شده است. ۱۶ - وضعیت نشراین اثر، در یک جلد به زبان عربی به کوشش المکتبه والمطبعه الحیدریه، در نجف اشرف، به سال ۱۳۸۹ ق به چاپ رسیده است. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن چهاردهم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۲/۲۵. سایت اندیشه قم نرم افزار جامع الاحادیث،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |