حفص بن عمر دوریحَفْص بن عُمر دُوری، از راویان قرائتهای هفت گانه قرآن و محدّث قرن دوم و سوم است. ۱ - پدرپدرش عُمر بن عبدالعزیز بن صهبان [۲]
ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، ج۸، ص۲۰۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
[۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۸۹.
(صُهَیب)، کنیه‌اش ابوعُمر [۴]
محمد بن احمد دولابی، الکنی و الاسماء، ج۲، ص۵۴، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۵]
ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، ج۳، ص۱۸۳، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
یا ابوعمرو و به دُوری (منسوب به دُور، از محله‌های بغداد ) [۷]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۵۰۳.
[۸]
ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۵۲۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
و مُقری و اَزدی [۱۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۸۹.
مشهور بود.۲ - محل سکونتحفص در سامرا سکونت داشت. [۱۱]
کتاب الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۸۳، ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۳ - مشایخ حدیثاو از اسماعیل بن جعفر، ابواسماعیل ابراهیم بن سلیمان مؤدِّب، ابوتُمیله یحیی بن واضح، علی بن قدامه، یزید بن هارون، حجاج بن محمد اعور، یحیی بن ابی‌بُکیر و عفّان بن مسلم حدیث شنید [۱۲]
ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۸۳ـ۱۸۴، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۱۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۸۹.
[۱۴]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۳۵ـ۳۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
و قرآن را نزد قاریان بزرگ قرائت کرد. [۱۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۹۰.
[۱۶]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۳۶ـ۳۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
۴ - راویان حدیثابنماجه، ابوزُرعه عُبیداللّه بن عبدالکریم رازی، ابوبکر بن ابی‌الدنیا، علی بن سُلیم، ابوبکر حسن بن بشّار بن علّاف، حاجب بن ارکین فرغانی، علی بن ابراهیم اهوازی، فضل بن شاذان و ابوحاتِم محمد بن ادریس رازی از او روایت کرده‌اند [۱۷]
ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، ج۳، ص۱۸۴، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۱۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۹۰.
[۱۹]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۳۶ـ۳۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
به گفته ابوداود سلیمان بن اشعث، احمد بن حنبل نیز از او حدیث نوشته است. [۲۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۹۰.
۵ - آموختن قرائت های هفتگانهحفص برای فراگرفتن قرائات قرآن، بسیار سفر کرد و نزد اشخاص بسیاری علم آموخت تا جایی که قرآن را طبق قرائتهای هفت گانه و نیز قرائتهای شاذ می‌خواند، [۲۱]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۱، ص۵۴۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۲۲]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۵، ص۱۱۲۹، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
هر چند به قرائت کسایی بیش‌تر تمایل داشت و بدان شهرت یافت. [۲۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۹۰.
[۲۴]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۳۶ـ۳۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
او قرائت نافع مدنی و ابوجعفر یزید بن قعقاع مدنی را از اسماعیل بن جعفر مدنی (متوفی ۱۸۰)، قرائت حمزة بن حبیب کوفی را از سُلیم بن عیسی حنفی (متوفی ۱۸۸ یا ۱۸۹)، قرائت علی بن حمزه کسایی (متوفی ۱۸۹) را از خود او، قرائت ابوعمرو بن علاء بصری را از شجاع بن ابی‌نصر بلخی (متوفی ۱۹۰) و ابومحمد یحیی بن مبارک یزیدی (متوفی ۲۰۲) و قرائت عاصم را از ابوبکر بن عیاش (متوفی ۱۹۳) آموخت. [۲۵]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۱، ص۵۴۱، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۲۶]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۵، ص۱۱۲۸، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۲۷]
ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، ج۱، ص۲۵۵، چاپ برگشترسر، قاهره.
گفته‌اند که دوری نخستین کسی است که قرائات را گردآوری و در این باره کتابهایی تألیف کرده است [۲۸]
محمد بن احمد ذهبی، طبقات القراء، ج۱، ص۲۲۰، چاپ احمدخان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۲۹]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۳، ص۱۰۳، ویسبادن ۱۹۶۲.
[۳۰]
ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، ج۱، ص۲۵۵چاپ برگشترسر، قاهره.
ذهبی [۳۱]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۵، ص۱۱۲۸، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۳۲]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۳، ص۱۰۳، ویسبادن ۱۹۶۲.
[۳۳]
ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، ج۱، ص۲۵۵، چاپ برگشترسر، قاهره.
او را شیخ قاریان عراق ، و در قرائت قرآن ثَبَت و امام خوانده است. [۳۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۱، ص۵۴۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
دوری یکی از دو راوی قرائت ابوعمرو با واسطه ابومحمد یزیدی و کسایی ، [۳۵]
عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، ج۱، ص۵، چاپ اوتوپرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
[۳۶]
عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، ج۱، ص۷، چاپ اوتوپرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
[۳۷]
عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، ج۱، ص۱۲، چاپ اوتوپرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
[۳۸]
عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، ج۱، ص۱۶، چاپ اوتوپرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
هر دو از قاریان هفت‌گانه، بوده و نیز از طریق ابن‌جماز قرائت ابوجعفر یزید بن قعقاع مدنی، از قاریان ده‌گانه، را روایت کرده است. [۳۹]
ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۱۷۷، چاپ علی‌محمد ضباع، بیروت: دارالفکر.
۶ - قرائت قراء به دوریابنجزری [۴۰]
ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۳۱، چاپ علی‌محمد ضباع، بیروت: دارالفکر.
[۴۱]
ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۲، چاپ علی‌محمد ضباع، بیروت: دارالفکر.
[۴۲]
ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۱۷۷ـ۱۷۸، چاپ علی‌محمد ضباع، بیروت: دارالفکر.
طرق کامل این روایات را آورده و محمد ابراهیم محمد سالم این قرائات را از طرق مذکور نقل کرده است [۴۳]
فریدةالدهر فی تأصیل و جمع القراءات العشر، ج۱، ص۱۴۲ـ۲۱۲، تحریر و جمع محمدابراهیم محمدسالم، (مصر: مطبعة حماده الحدیثة)، ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۴۴]
فریدةالدهر فی تأصیل و جمع القراءات العشر، ج۱، ص۴۴۴ـ۴۵۱تحریر و جمع محمدابراهیم محمدسالم، (مصر: مطبعة حماده الحدیثة)، ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
[۴۵]
فریدةالدهر فی تأصیل و جمع القراءات العشر، ج۱، ص۴۷۳ـ۴۷۴تحریر و جمع محمدابراهیم محمدسالم، (مصر: مطبعة حماده الحدیثة)، ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
ابوالزَّعراء عبدالرحمان بن عبدوس (متوفی بعد از ۲۸۰)، احمد بن فَرَح مفسر (متوفی ۳۰۳)، ابن‌أسد نَصیبی (متوفی بعد از ۳۰۷)، ابوعثمان سعید بن عبدالرحمان ضریر (متوفی بعد از ۳۱۰)، ابن‌نفّاح باهلی (متوفی ۳۱۴)، جعفر بن عبداللّه ابن‌نَهشَل (متوفی ۲۹۴) و بسیاری دیگر، قرآن را بر دُوری قرائت کرده و از او روایت کرده‌اند. [۴۶]
محمد بن احمد ذهبی، طبقات القراء، ج۱، ص۲۲۰ـ۲۲۱، چاپ احمدخان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۴۷]
ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۶، چاپ برگشترسر، قاهره.
ابن‌ابی‌حاتم رازی [۴۸]
ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۸۴، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
و ابن‌حبّان [۴۹]
ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، ج۸، ص۲۰۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
حفص را توثیق کرده‌اند، ولی دارقطنی به ضعف او رأی داده است. [۵۰]
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری و علی بن عمر دارقطنی، سؤالات الحاکم النیسابوری للدارقطنی فی الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۹۶، چاپ موفق بن عبداللّه بن عبدالقادر، ریاض ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
به عقیده ذهبی [۵۱]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱، ص۲۲۰ـ۲۲۱، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
تضعیف دارقطنی ناظر به روایت حدیث است نه قرائت قرآن؛ چه، او در قرائت دقیق و معتمد بوده است.همچنان‌که بسیاری از بزرگان قرائت، نظیر نافع و کسایی و حفص بن سلیمان، نیز فقط در قرائت ــو نه در نقل حدیث ــ موثق بوده‌اند. همچنین ابن‌سعد او را دانشمند قرائت و تفسیر قرآن دانسته و ابن‌ابی‌حاتم رازی نیز در تفسیر خود روایاتی از ابوعمر دُوری نقل کرده است. ۷ - تبحر در نحو و لغتظاهرآ دوری در نحو و لغت عربی نیز تبحر داشته است. [۵۹]
عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، ج۱، ص۵، چاپ اوتوپرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
[۶۰]
محمد بن احمد ذهبی، طبقات القراء، ج۱، ص۲۲۰، چاپ احمدخان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۶۱]
احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۳، ص۲۴۸، المعروف تفسیر الثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۶۲]
ابوحیان غرناطی، تفسیر البحر المحیط، ج۳، ص۱۷۳، چاپ عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
وی قریب به یک قرن زندگی کرد و در اواخر عمر نابینا شد [۶۳]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۵، ص۱۱۲۹، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۶۴]
خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۴۶، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
و بدین سبب وی را ضریر لقب داده‌اند [۶۵]
ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۸۳، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۶۶]
خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۴۶، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
۸ - وفاتدوری در ۹۶ سالگی [۶۷]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۲، ص۱۱۱.
و بنابر مشهور در شوال ۲۴۶ درگذشت، [۶۸]
عبداللّه بن محمد بغوی، تاریخ وفاة الشیوخ الذین ادرکهم البغوی، ج۱، ص۸۱، چاپ محمد عزیرشمس، بمبئی ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۶۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۹۰ـ۹۱.
[۷۰]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۵۰۳.
[۷۱]
ابن‌قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۱۷۹، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
هر چند به نقلِ ذهبی، [۷۲]
محمد بن احمد ذهبی، طبقات القراء، ج۱، ص۲۲۲، چاپ احمدخان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
حاجب بن ارکین در ۲۴۸ از او حدیث شنیده و ابن‌حبّان [۷۳]
محمد بن احمد ذهبی، طبقات القراء، ج۱، ص۲۲۲، چاپ احمدخان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
نیز وفات او را همان سال دانسته است.۹ - پسرانحفص دو پسر داشت: ابوجعفر محمد [۷۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۳، ص۹۷.
و ابوبکر محمد [۷۵]
محمد ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۷، ص۲۳۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۷۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۳، ص۹۸.
[۷۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۵، ص۱۹۹.
که هر دو اهل حدیث و قاری قرآن بودند. [۷۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۳، ص۹۷ـ۹۹.
حفص شانزده حدیث از فرزندش، ابوجعفر، روایت کرده که خطیب بغدادی در کتاب روایة الآباء عن الابناء آن‌ها را آورده است. [۷۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۳، ص۹۷ـ۹۸.
[۸۰]
ابن‌صلاح، مقدمة ابن‌الصلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۸۴، چاپ صلاح بن محمد بن عویضه، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
۱۰ - آثاردوری همچنین کتابهایی در زمینه قرائت قرآن تألیف کرده است که عبارت‌اند از: الخلاف فی القراءات بین ابی‌عمرو بن العلاء و اهل‌المدینه و حمزه و الکسائی؛ ابتداء الحروف فی کتاب‌اللّه تعالی؛ ما اتفقت‌الفاظه و معانیه من‌القرآن؛ اجزاء القرآن؛ فضائل القرآن؛ قرائات النبی صلی‌اللّه علیه و سلم. [۸۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۱۵۰.
[۸۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۳، ص۹۸.
[۸۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۵، ص۲۰۰.
[۸۴]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۱۸۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۸۵]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۲۶۴، بیروت ۱۹۸۰.
نسخه‌هایی از کتاب اخیر موجود است. [۸۶]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۲۶۴، بیروت ۱۹۸۰.
داوودی [۸۷]
محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۶۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
کتاب احکام القرآن و کتاب السنن را، به اشتباه، به وی نسبت داده که در اصل از آنِ ابوعمر حفص بن عمر (متوفی ۲۲۰)، از فقهای اهل بصره ، است. [۸۸]
ابن‌ندیم، الفهرست (تهران)، ج۱، ص۲۸۷.
[۸۹]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرةالحفاظ، ج۱، ص۴۰۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت.
[۹۰]
سمعانی، الانساب، ج۴، ص۱۶.
۱۱ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌حاتم، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ اسعد محمدطیب، صیدا ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹. (۲) ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت. (۳) ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۴) ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره. (۵) ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی‌محمد ضباع، بیروت: دارالفکر. (۶) ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت. (۷) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت). (۸) ابن‌صلاح، مقدمة ابن‌الصلاح فی علوم الحدیث، چاپ صلاح بن محمد بن عویضه، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵. (۹) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۱۰) ابن‌قنفذ، الوفیات، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۱) ابن‌ندیم، الفهرست (تهران). (۱۲) ابوحیان غرناطی، تفسیر البحر المحیط، چاپ عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱. (۱۳) عبداللّه بن محمد بغوی، تاریخ وفاة الشیوخ الذین ادرکهم البغوی، چاپ محمد عزیرشمس، بمبئی ۱۴۰۹/۱۹۸۸. (۱۴) احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیر الثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۱۵) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری و علی بن عمر دارقطنی، سؤالات الحاکم النیسابوری للدارقطنی فی الجرح و التعدیل، چاپ موفق بن عبداللّه بن عبدالقادر، ریاض ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۱۶) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی. (۱۷) عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، چاپ اوتوپرتسل، استانبول ۱۹۳۰. (۱۸) محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۹) محمد بن احمد دولابی، الکنی و الاسماء، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۲۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۲۱) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۲۲) محمد بن احمد ذهبی، طبقات القراء، چاپ احمدخان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۲۳) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرةالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت. (۲۴) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰. (۲۵) سمعانی، الانساب. (۲۶) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ویسبادن ۱۹۶۲. (۲۷) خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱. (۲۸) فریدةالدهر فی تأصیل و جمع القراءات العشر، ج۱، تحریر و جمع محمدابراهیم محمدسالم، (مصر: مطبعة حماده الحدیثة)، ۱۴۲۱/۲۰۰۱. (۲۹) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲. (۳۰) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حفص بن عمر دوری»، شماره۶۳۱۱. |