حسن بن محبوبحسن بن محبوب، راوی و فقیه برجسته امامی و از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام می باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - کوفی یا بجلی بودن ابن‌محبوب ۱.۲ - کنیه و خاستگاه لقب ابن‌محبوب ۱.۳ - سال تولد حسن بن محبوب ۲ - سابقه حدیثی حسن بن محبوب ۳ - جایگاه حدیثی حسن بن محبوب ۴ - سابقه حدیثی حسن بن محبوب ۵ - حسن‌بن محبوب از دیدگاه مرحوم خوئی ۶ - تأمل موجود در مورد حسن‌بن محبوب ۶.۱ - شبهه کشّی در مورد حسن‌بن محبوب ۶.۲ - احتمالات موجود در شبهه کشّی ۶.۳ - مشابه اشکال کشّی در روایات ابن‌محبوب ۷ - کسانی که از ابن‌محبوب روایت کرده‌اند ۸ - نکته جالب در روایات حسن‌بن محبوب ۹ - احاطه حسن‌بن محبوب به مسائل فقهی ۱۰ - تألیفات حسن‌بن محبوب ۱۰.۱ - برخود نجاشی با تالیفات ابن‌محبوب ۱۰.۲ - معروف ترین کتاب ابن‌محبوب ۱۰.۳ - نحوه جبران فقدان کتب ابن‌محبوب ۱۱ - ابن‌محبوب و انتقال احادیث گذشتگان ۱۲ - سال وفات حسن بن محبوب ۱۳ - پانویس ۱۴ - منابع ۱ - نَسَب حسن بن محبوبنامش حسن پدرش محبوب و جدش وهب نام داشته و کنیه اش ابو علی و لقب وی سرّاد یا زرّاد است. ۱.۱ - کوفی یا بجلی بودن ابنمحبوبخاندان وی چندین نسل مقیم کوفه و دارای پیوند وَلاء (وابستگی حمایتی) با قبیله بجیله کوفه بودند و به همین سبب او را کوفی بجلی [۱]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، ج ۲۱، ص ۶۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
یا مولای بجیله [۲]
محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۳۷۲، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
[۳]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
نیز خوانده‌اند.
کشّی [۴]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
از نوه او، جعفر بن محمد بن حسن، نقل کرده که جدّ سوم حسن، وَهْب، که اهل سِند و برده رسمی جریر بن عبداللّه بجلی بود، از امیر مؤمنان علی بن ابیطالب علیه‌السلام درخواست کرد وی را از جریر بخرد. جریر که میدید با فروش وَهْب او را کاملا از دست می دهد، آزادش کرد تا به این ترتیب میان خود و قبیله‌اش بجیله با وهب و دودمانش، وابستگی (ولای عتق) برقرار شود. وهب نیز از آن پس به خدمت امیرمؤمنان درآمد.
۱.۲ - کنیه و خاستگاه لقب ابنمحبوبکنیه حسن‌بن محبوب، ابوعلی [۵]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
و لقبش سرّاد یا زرّاد [۶]
احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۱۱۸، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
[۷]
احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۱۲۶، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
[۸]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
به معنای زره‌ساز است که یادگار پیشه جدّ اعلایش، وهب، است. [۱۰]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
وقتی به امام رضا علیه‌السلام گفته شد حسن‌بن محبوب زرّاد از جانب آن حضرت نامهای آورده است، حضرت وی را تأیید، و توصیه کرد به وی سرّاد بگویند، چنان‌که خدای تعالی در قرآن زره سازی را به سَرْد تعبیر کرده است. [۱۲]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۸۵، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱.۳ - سال تولد حسن بن محبوبتولد او ــ بنابر اینکه به هنگام وفات، ۷۵ یا ۹۵ ساله بوده باشد ــ سال ۱۲۹ یا ۱۴۹ بوده است که در ادامه مطلب بدان خواهیم پرداخت. ۲ - سابقه حدیثی حسن بن محبوببه نظر می رسد با توجه به روایات او از کسانی همچون ابوحمزه ثمالی، در نوجوانی به فراگیری حدیث پرداخته است. شاید تشویق پدرش، محبوب، نیز در تعلّم حدیث مؤثر بوده، چنان‌که کشّی [۱۳]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۸۵، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
از راویان شیعه شنیده است که محبوب بابت هر حدیثی که پسرش از علی بن رئاب می نوشت، یک درهم به او جایزه می داد.
سالها بعد، او و سه راوی بزرگ دیگر ارکان چهارگانه شیعه در فقه و حدیث بودند. [۱۴]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۳ - جایگاه حدیثی حسن بن محبوبوی در حدیث، از معتمدترین راویان شیعه است و همه رجالیان و محدّثان متقدم و متأخر در وثاقتش متفق‌اند. [۱۵]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۱۷]
حسن‌بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلّی، ص۳۷، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
[۱۸]
محمدباقربن محمد تقی مجلسی، الوجیزة فی الرجال، ص۵۹، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران ۱۳۷۸ ش.
نام او در طبقه اصحاب امام کاظم [۱۹]
احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۱۲۶، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
[۲۰]
محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۳۴۷، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
، اصحاب امام رضا [۲۱]
ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، ص۲۷۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۲۲]
محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۳۷۲، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
و اصحاب امام جواد علیهم‌السلام [۲۳]
ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، ص۲۷۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
آمده است.
کشّی [۲۴]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۵۶، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
وی را یکی از شش فقیه از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام می شمارد که به گفته او، طایفه شیعه بر صحت روایات و علم و فقاهتشان و دو گروه شش نفری دیگر اجماع دارند.
البته برخی به جای حسن‌بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایوب اَزْدی یا عثمان بن عیسی رواسی را در این دسته جای داده‌اند [۲۵]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۵۶، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
(اصحاب اجماع).
۲ - سابقه حدیثی حسن بن محبوببه نوشته مامقانی [۲۶]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲۰، ص۳۶۰، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳.
و برخی از فقها، از جمله شهید ثانی و محقق سبزواری، بر آن بوده‌اند که وی همانند محمد بن ابی عمیر جز از راویان ثقه، ارسال حدیث و حذف واسطه نمی کند، و این بالاترین درجه اعتماد به راوی است. [۲۷]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲۰، ص۳۶۰، پانویس ۱ـ۲، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳.
نام او در طریق قریب به سه هزار حدیث از کتب اربعه شیعه دیده می شود. [۲۸]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۲۹]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۳۳۲ـ۳۷۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۳۰]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۱۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۳۱]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۳۷ـ۲۸۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
این روایات، به ترتیب فراوانی، درباره اصول عقاید اسلامی و معارف شیعی (توحید، نبوت و انبیاء، امامت، آخرت و...)، اخلاق و آداب زندگی (مکارم اخلاق، آداب معاشرت و مسکن و غذا خوردن و...)، احکام عبادات (نماز، حج، روزه و...)، احکام معاملات (بیع، رهن، عتق و...) و موضوعات متنوع دیگرند. [۳۲]
محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۲۱۲۲۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
مقایسه این موضوعات با عناوین کتابهای او نشان میدهد که همه یا دست کم بیش‌تر این احادیث، از کتابهای او نقل شده‌اند. ۵ - حسن‌بن محبوب از دیدگاه مرحوم خوئیطبق بررسی محقق خویی [۳۳]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۲ـ۹۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۳۴]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۳۳۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۳۵]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۱۹ـ۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۳۶]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۳۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
، او علاوه بر چند حدیث که بی واسطه از امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام روایت کرده، از ۱۸۸ راوی حدیث شنیده است که شصت تن از آنان از اصحاب امام صادق علیه‌السلام بوده‌اند. [۳۷]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
بیشترین روایات او، از علی بن رئاب، ابو ایوب ابراهیم بن زیاد خزّاز و عبد الله بن سنان (هر سه از اصحاب امام صادق علیه‌السلام) و هشام بن سالم و علاء بن رزین (از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام) بوده است. [۳۸]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۳۳۳ـ۳۷۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۳۹]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۳۷ـ۲۸۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
وی همچنین از هشت تن از اصحاب اجماع روایت کرده است. [۴۰]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۲ـ۹۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۴۱]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۱۹ـ۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۶ - تأمل موجود در مورد حسن‌بن محبوب۶.۱ - شبهه کشّی در مورد حسن‌بن محبوبشبهه معاصر نبودن حسن‌بن محبوب با یکی از مشایخ حدیثی او، سبب شده است روایات او از آن شخص محل تأمل قرار گیرد. کشّی [۴۲]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۸۵، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
از نصر بن صباح نقل کرده است که اصحاب ما به روایت ابن‌محبوب از ابن ابی حمزه، بد بین بودند که ظاهراً منظورش علی بن ابی حمزه بطائنی است [۴۴]
عنایةاللّه قهپائی، مجمع الرجال، ج۲، ص۱۴۴، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
مازندرانی حائری روایت حسن از ابن ابی حمزه بطائنی را، که واقفی و معاند امام رضا بوده، مردود شمرده است. [۴۵]
محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال‌الرجال، ج۲، ص۴۴۹، قم ۱۴۱۶.
۶.۲ - احتمالات موجود در شبهه کشّیمحققان رجالی معاصر در نقل کشّی احتمال اشتباه داده و با توجه به برخی شواهد، آن شخص را ابوحمزه ثُمالی دانسته‌اند [۴۶]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۴۷]
شوشتری، قاموس الرجال، ج ۳، ص ۳۴۹ـ۳۵۰.
.
نجاشی [۴۸]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۸۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۴۹]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۱۲، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
درباره احمد بن محمد بن عیسی اشعری نوشته است که او از ابن‌محبوب روایت نمی کرد، چون اصحاب ما به ابن‌محبوب درباره روایت او از ابو حمزه ثمالی بدگمان بودند، اما بعداً توبه کرد و از حرفش برگشت.
هر چند شوشتری [۵۰]
شوشتری، قاموس الرجال، ج ۳، ص ۳۵۰.
بر آن است که ممکن است تصحیفی در سن حسن‌بن محبوب رخ داده باشد که در این صورت ابن‌محبوب از اتهام فوق مبراست.
در این میان، مدرسی طباطبائی [۵۱]
حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج ۱، ص ۳۷۷، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.
احتمال داده است که او کتابهای ابوحمزه را با واسطه یا به روش وجاده نقل کرده باشد. [۵۲]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۰۵، پانویس ۱، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۶.۳ - مشابه اشکال کشّی در روایات ابنمحبوبمشابه همین اشکال درباره روایات ابن‌محبوب از رجال هم طبقه ابوحمزه ثمالی [۵۳]
ابن‌بابویه، کتاب الخصال، ج۲، ص۳۹۷، از محمدبن اسحاق مدنی، متوفی ۱۵۱، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.
و روایت بی واسطه او از امام صادق علیه‌السلام نیز صادق است [۵۶]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
.
هر چند محقق خویی [۵۷]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
در مورد اخیر معتقد است که این روایات با واسطه ابوولّاد نقل شده است.
۷ - کسانی که از ابن‌محبوب روایت کردهاندتعداد کسانی که از حسن‌بن محبوب روایت کرده‌اند فراوان است. [۶۰]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۶۱]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
بیشترین احادیث او را، به ترتیب، این اشخاص روایت کرده‌اند: احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، سهل بن زیاد آدمی، ابراهیم بن هاشم قمی، عبد العظیم حسنی، احمد بن محمد بن خالد برقی و فضل بن شاذان نیشابوری. [۶۲]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
[۶۳]
ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۸ - نکته جالب در روایات حسن‌بن محبوبدر میان روایات او، توجه فراوان به فقه و نقل روایاتِ راجع به امامت، به ویژه امامت امام رضا علیه‌السلام ، جالب توجه است. همچنین توجه به معیار های نقد حدیث و مستندات روایی احکام و پیش گامی او در پرداختن به رجال حدیث با تألیف المشیخة [۶۷]
عبدالهادی فضلی، اصول علم الرجال، ص۳۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
، در خور دقت است.
۹ - احاطه حسن‌بن محبوب به مسائل فقهیعمده روایات او ــ که در موضوعات فقهی (به ویژه مباحث حدود، دیات و قصاص، نکاح و طلاق، نماز و حج) و رفع تعارض میان مستندات حدیثی احکام است ــ از احاطه او به دانش و مسائل فقه حکایت دارد. فقیه نامدار شیعه، محقق حلّی، آنجا که در فقه استدلالی و مقارَن، از میان اقوال فقهای امامیه به سخن چند تن بسنده کرده، نام پنج فقیه و پیشتر از همه نام حسن‌بن محبوب را برده و آنان را مشهور به فضل و معروف به تقدم در (نقد) اخبار و صحت انتخاب و جودت حکم و نظر معرفی کرده است. ۱۰ - تألیفات حسن‌بن محبوبحسنبن محبوب را از مؤلفان بزرگ مصنفات روایی شمرده‌اند. [۶۹]
محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، ج۲، ص۸۶، المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
شیخ طوسی در فهرست [۷۰]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶۹۷، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
، وی را دارای کتابهای بسیار دانسته و از این کتابهای او نام برده است: المشیخة، الحدود، الدیات، الفرائض [۷۱]
ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، ص۲۷۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش، که الفرائض و الحدود و الدیات را نام یک کتاب دانسته است.
، النکاح، الطلاق، النوادر، العتق، و المراح.
ابن ندیم [۷۳]
ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، ص۲۷۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
برخی از این آثار را نام برده و التفسیر را نیز بدانها افزوده و ابن شهرآشوب ، علاوه براینها، از معرفة رواة الأخبار یاد کرده است.
۱۰.۱ - برخود نجاشی با تالیفات ابنمحبوبشگفت اینکه فهرست نویس و رجالی متبحر، نجاشی، با آن‌که نام حسن‌بن محبوب را چندین‌بار در ذیل نام مصنفان دیگر آورده و حتی برخی از آثار او را در آنجاها نام برده [۷۵]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۷۶]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
، نام وی را مستقلاً نیاورده است.
شوشتری [۷۷]
شوشتری، قاموس الرجال، ج ۳، ص ۳۴۹.
، با توجه به قرائن، احتمال داده است که نجاشی نام وی را آورده، اما از نسخه موجود افتاده است.
۱۰.۲ - معروف ترین کتاب ابنمحبوبمعروف ترین کتاب ابن‌محبوب، «المشیخة» است که در زمان حضور امامان در اصول شیعه، مشهورتر از کتاب مُزنی (متوفی ۲۴۶، مؤلف المختصر و از نامورترین فقیهان شافعی) و امثال آن دانسته شده است. این کتاب، که شرح مشایخ حدیثی و روایات آنان بوده است، از قدیم ترین آثار در علم فقه و رجال در میان شیعه محسوب می شود. [۷۹]
عبدالهادی فضلی، اصول علم الرجال، ص۳۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
المشیخة را داود بن کوره قمی، از مشایخ حدیثی کلینی، طبق موضوعات فقهی [۸۰]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
تبویب کرده و احمد بن حسین بن عبد الملک، از راویان معتمد، آن را براساس نام راویان، تنظیم نموده است. [۸۱]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۸۲]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۶۷، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
همچنین شهید ثانی منتخبی از آن را در قالب حدود هزار حدیث فراهم آورده [۸۳]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، ج ۲۱، ص ۶۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
که گویای گستردگی و اهمیت کتاب است.
اما نه تنها کتاب مذکور بلکه هیچ یک از کتابهای حسن‌بن محبوب در دست نیستند. با توجه به طریق شیخ طوسی [۸۴]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶۹۷، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
به کتاب المشیخة و نیز نقل او از آن در کتابهای حدیثی خویش [۸۷]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۰۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
[۸۸]
محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۳، ص۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
، احتمالاً کتاب مذکور تا قرن پنجم موجود بوده و از طریق او به قطب راوندی رسیده است.
ابن ادریس حلّی در کتاب السرائر، بخش مستطرفات [۹۰]
ابن‌ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۵۸۹ـ۶۰۰، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
، گزیده‌ای از المشیخة را آورده است.
منتخب شهید ثانی از آن ، شاهدی بر وجود این کتاب تا قرن دهم است. ۱۰.۳ - نحوه جبران فقدان کتب ابنمحبوببا توجه به این که هیچ یک از کتابهای حسن‌بن محبوب در دست نیستند، اما به هر حال، اگر محتوای کتابهای او را مرویاتش بدانیم ــ که اغلب در کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه و جز آن آمده‌اندــ می توان آثار از دست رفته را تا حدی بازسازی کرد. بررسی تفاوت معنادار حجم روایات او در کتابهای حدیثی با موضوعاتی که متحد با عناوین کتابهای اوست، به‌ویژه حدود و نکاح و طلاق، این امر را موجه می سازد. [۹۲]
محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۲۱۲۲۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۱۱ - ابن‌محبوب و انتقال احادیث گذشتگانحسنبن محبوب، علاوه بر تألیف، نقش عمده‌ای در انتقال آثار حدیثی گذشتگان خویش نیز داشته است، چنان‌که شیخ طوسی در فهرست [۹۳]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۵۹۱۶۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۹۴]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۶۴ـ۱۶۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
و نجاشی [۹۵]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۳۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۹۶]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۹۷]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۹۸]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۳۵۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۹۹]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۴۴۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نام او را در طریق روایت بیش از چهل اصل و کتاب ذکر کرده‌اند.
بیش‌تر موارد مذکور برگرفته از فهرست ابن بطّه قمی است و او نیز غالباٌ به واسطه احمد بن محمد بن عیسی اشعری از ابن محبوب روایت کرده است. [۱۰۰]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۳۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۰۱]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۰۲]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۰۳]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۳۵۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۰۴]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۴۴۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۰۵]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۵۹۱۶۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۱۰۶]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۶۴ـ۱۶۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۱۰۷]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۲۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۰۸]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۲۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۰۹]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۵۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۱۰]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۲۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۱۱۱]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۴۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۱۱۲]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۲۸، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۱۲ - سال وفات حسن بن محبوبحسنبن محبوب در اواخر سال ۲۲۴، در ۷۵ سالگی، و به احتمال بیش‌تر در ۹۵ سالگی، وفات یافت؛ زیرا گرچه کشّی [۱۱۳]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
عمر او را به هنگام وفات «خمس و سبعین» دانسته است، اما به دلیل روایات وی از درگذشتگانِ پیش از سال ۱۴۹، احتمال بسیار دارد که تصحیفی رخ داده و عبارتِ صحیح، «خمس و تسعین» باشد [۱۱۴]
شوشتری، قاموس الرجال، ج ۳، ص ۳۵۰.
.
کسانی که وی را در میان سالی دیده‌اند، او را بسیار خونگرم، با قدی متوسط و صورتی سبزه که فقط بر چانه‌اش ریش داشت و از پای راست می لنگید، وصف کرده‌اند. [۱۱۵]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
از نسل او، دو پسر به نامهای محمد و هارون ــ هر دو از اصحاب امام جواد علیه‌السلام [۱۱۶]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۴۳۸۴۳۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۱۷]
محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۴۰۸، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
ــ و از نوه او جعفربن محمد [۱۱۸]
محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
در میان راویان حدیث یاد شده است.
منابع : (۱) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) ابن‌ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱. (۳) ابن‌بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش. (۴) ابن‌بابویه، کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. (۵) ابن‌داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم. (۶) ابن‌شهر آشوب، کتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳. (۷) لسان العرب، ابن‌منظور. (۸) ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش. (۹) الاختصاص، (منسوب به) محمدبن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعه یین حوزه علمیه قم. (۱۰) محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۱۱) محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۲) احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹. (۱۳) محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش. (۱۴) محمدبن حسن حرّ عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲. (۱۵) ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم. (۱۶) قاموس الرجال، شوشتری. (۱۷) فضل‌بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷. (۱۸) محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۹) محمدبن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۲۰) محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم. (۲۱) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۲۲) محمدبن حسن طوسی، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱. (۲۳) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلّی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲. (۲۴) عبدالهادی فضلی، اصول علم الرجال، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۲۵) عبدالهادی فضلی، دروس فی فقه الامامیة، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۲۶) سعیدبن هبةاللّه قطب‌راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹. (۲۷) عنایةاللّه قهپائی، مجمع الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم. (۲۸) محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش. (۲۹) محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱. (۳۰) ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، تهران ۱۳۷۵ ش. (۳۱) محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال‌الرجال، قم ۱۴۱۶. (۳۲) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳. (۳۳) محمدباقربن محمد تقی مجلسی، الوجیزة فی الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران ۱۳۷۸ ش. (۳۴) جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج ۱، قم ۱۳۶۴ ش. (۳۵) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۳۶) Hossein Modarressi Tabataba'i, Tradition and survival: a bibliographical survey of early Shiite literature, vol۱, Oxford ۲۰۰۳. (حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.) ۱۳ - پانویس
۱۴ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن محبوب»، شماره۶۱۶۰. رده‌های این صفحه : اصحاب اجماع | اصحاب امام جواد | اصحاب امام رضا | اصحاب امام کاظم | راویان از امام رضا | راویان حدیث | رجال
|