جهاننامهجهاننامه، کتابی جغرافیایی به زبان فارسی، تألیف محمدبن نجیب بَکْران در اوایل سده هفتم است. ۱ - معرفی مؤلفاز زندگی مؤلف اطلاعی در دست نیست. احتمالاً مدتی در خراسان می‌زیسته و کتابش را به نام علاءالدین خوارزمشاه تدوین کرده است. [۱]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص۳، مقدمه برشچفسکی، ص ۱۴.
۲ - کلیات کتاببکران نقشه‌ای از عالم را بر جامه‌ای ترسیم کرده بود که یکی از قدیم‌ترین نقشه‌های مدرّج بوده است. در واقع، جهان‌نامه حاشیه‌ای بر این نقشه است که در آن مؤلف به شرح و وصف مناطقِ ترسیم شده پرداخته است. [۲]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص۸ و۱۲، مقدمه ریاحی، ص ۶، مقدمه برشچفسکی، ص ۲۰.
این کتاب با نثری ساده و روان و جملات کوتاه، در بیست فصل تنظیم شده است: چهار فصل نخست در‌باره نحوه ترسیم نقشه و استفاده از آن است. فصل پنجم تا یازدهم در توصیف مناطق مندرج در نقشه است و حاوی اطلاعات خلاصه و مفیدی در‌باره فاصله میان شهرها، موقعیت دریاها و دریاچه‌ها، جزایر، رودها، کوهها و بیابانهاست. فصول بعد به موضوعاتی از قبیل نام و القاب شهرها، مهاجرت اقوام، خلق و خوی مردم شهرها، فلزات و جواهر و چند حکایت اختصاص داده شده است [۳]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۴ـ ۵.
۲.۱ - استفاده از کتب دیگرانبکران در تألیف اثرش، به جز روایات شفاهی، از کتابهای نجوم، انواع زیجها، المسالک و الممالک ابن‌خرداذبه، سفرنامه ناصرخسرو، اشکال الاقالیم منسوب به محمدبن بحرالرهنی و مُسَوَدّات شرف‌الدین طوسی استفاده کرده است [۴]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۶ـ۷.
ظاهراً وی برای تألیف این اثر به کتابهای دیگری مانند مسالک و ممالک اصطخری، کامل‌الصناعه علی‌بن عباس مجوسی اهوازی، آثارالباقیه و التفهیم بیرونی دسترسی داشته است. [۵]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، مقدمه برشچفسکی، ص ۱۶ـ ۲۰.
به نظر می‌رسد بکران اطلاعات مندرج در جهان‌نامه را از منابع گوناگون گرد آورده و خود به سیر و سیاحت نپرداخته است، زیرا در کتاب کلماتی مانند «شنیدیم»، «می‌گویند» یا عباراتی مانند «آنچه در این باب یافته شد، گفتیم» و یا «آنچه معروف‌تر است و به قبول عقول نزدیکتر، آورده شد» را به‌کار برده است. [۶]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۳۸.
[۷]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۶۰ـ۶۱.
۳ - اهمیت جهاننامهارزش و اهمیت جهان‌نامه، افزون بر اطلاعات جغرافیایی، به سبب شرح مؤلف در‌باره برخی آثار تاریخی، از جمله صورت سنگی شیرین و شبدیز کسری' در بیستون و چهره ملوک شهر بیشاپور بر روی کوهی در نزدیکی شهر است. [۸]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۵۷.
[۹]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۸۳.
وی همچنین در‌باره محل سکونت اقوام و جابه‌جایی آنها [۱۰]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۷۱ـ۷۳.
و اوضاع جامعه آن دوره، منابع زیرزمینی و نامهای مترادف شهرها [۱۱]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۶۶ـ ۶۹.
[۱۲]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۷۶.
[۱۳]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، ص ۹۲ـ۱۰۰.
اطلاعات سودمندی داده است. ۴ - نسخه هاحافظ ابرو در تألیف اثر جغرافیایی‌اش [۱۴]
حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، ج ۱، ص ۵۰.
و حمداللّه مستوفی در نزهه‌القلوب از جهان‌نامه بهره برده‌اند. [۱۵]
ریو، ج ۱، ص ۴۱۸.
[۱۶]
ریو، ج ۱، ص ۴۲۳.
دو نسخه خطی از جهان‌نامه موجود است. در ۱۳۱۰/۱۸۹۲ ابوالفضل گلپایگانی نسخه‌ای از جهان‌نامه (سال تحریر ۶۶۳) را در کتابخانه بخارا یافت و آن را در ۱۳۱۱/۱۸۹۳ به تومانسکی، خاورشناس روسی، اهدا کرد، سپس با نسخه ناقص موجود در کتابخانه پاریس (سال تحریر ۸۳۳) در ۱۳۳۹ ش/۱۹۶۰ آن را به صورت چاپ عکسی در مسکو منتشر نمود. [۱۷]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، مقدمه برشچفسکی، ص ۱۰.
[۱۸]
محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، مقدمه صفی‌نژاد، ص ۹ـ۱۰.
محمدامین ریاحی جهان‌نامه را با دو مقدمه، یکی کوتاه و مختصر از خود ریاحی و دیگری مفصّل‌تر از برشچفسکی (ترجمه محسن ابراهیمی)، بر اساس نسخه‌ای که در ۶۶۳ استنساخ شده است، در ۱۳۴۲ ش در تهران چاپ کرد. در ۱۳۸۱ ش، متن بازنویسی شده جهان‌نامه به‌کوشش جواد صفی‌نژاد به‌چاپ رسید. ۵ - فهرست منابع(۱) محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، چاپ محمدامین ریاحی، تهران ۱۳۴۲ ش. (۲) محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه، بازنویسی جواد صفی‌نژاد، تهران ۱۳۸۱ ش. (۳) حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، چاپ صادق سجادی، تهران ۱۳۷۵ ش. (۴) حدودالعالم. (۵) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London ۱۹۶۶. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جهان‌نامه»، شماره۵۲۷۶. |