جزم (منطق)جزم یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای اعتقاد به چیزی با اعتقاد به بطلان نقیض آن است. ۱ - توضیح اصطلاحتصدیق به معنای مطلق اعتقاد و نسبت راجح، دارای اقسامی است. در تبیین این اقسام چنین گفته شده است: اعتقاد به ثبوت یا عدم ثبوت نسبت حکمیه، اگر همراه جواز احتمال خلاف باشد «ظنّ» نام دارد و اگر باور قطعی و بدون احتمال خلاف باشد «جزم» گفته می‌شود. جزم اگر مطابق واقع نباشد «جهل مرکب» است و اگر مطابق واقع و غیر قابل تشکیک بود «یقین» خوانده می‌شود، و در صورتی که قابل تشکیک باشد به آن، «تقلید» می‌گویند. [۱]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۱۷۴.
مطابق این تبیین، جزم، قسیم یقین نیست، بلکه مقسم برای یقین، جهل مرکب و تقلید است. [۲]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۲۱۴.
۲ - اقسام تصدیقتصدیق، بعد از تفکیک اقسام جزم، چهار قسم پیدا می‌کند: ۱. یقین: اعتقاد جازم مطابق واقع و ثابت که واجد سه شرط جزم، مطابقت و ثبات است. ۲. جهل مرکب: اعتقاد جازم غیر مطابق با واقع، چه ثابت باشد و چه نباشد؛ که تنها واجد شرط جزم است بدون مطابقت. ۳. تقلید: اعتقاد جازم غیر ثابت، چه مطابق واقع باشد و چه نباشد. وجه بی‌ثباتی تقلید، این است که در تقلید می‌توان از طریق توجه دادن، اعتقاد را عوض کرد. ۴. ظن: اعتقاد راجح غیر جازم. ظن در صورتی که با واقع مطابقت داشته باشد «ظن صادق» و اگر مخالف واقع باشد، یعنی فاقد جزم و مطابقت هر دو باشد «ظن کاذب» نامیده می‌شود. ۳ - فرق جزم با یقینبعضی در بیان جزم و فرق آن با یقین معتقدند جزم، علم به جنبه اثباتی یک شیء است، اما یقین، جزم مضاعف و مرکب از دو جزم است: جزم به طرف اثباتی و هستِ قضیه، و جزم به طرف سلبی و نفی احتمال خلاف و منشا و ابزار حصول جزم را حواس ظاهری دانسته، احتمال خلاف را در آن باقی می‌داند که با اندک مانع و دافعی زایل، و تبدیل به شک می‌شود و برای رفع احتمال خلاف باید به قواعد عقلی یقینی، مثل امتناع اجتماع نقیضین مستند شود، از این رو از قبیل وجود غیر مستقل است که فقط در پناه یقین می‌تواند منبع شناخت قرار گیرد. این در حالی است که یقین از قبیل وجود مستقل است که چون با شناخت عقلی و قلبی حاصل شده و مستند به قاعده عقلیه است احتمال خلاف در آن وجود ندارد، مگر از باب جهل مرکب. [۶]
ارفع، سیدکاظم، شناخت شناسی در قرآن، ص۲۱۲.
[۷]
خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی، ص۲۹۱.
[۸]
خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی، ص۸۶.
۴ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی. • ارفع، سیدکاظم، شناخت شناسی در قرآن. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «جزم»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۴. |