جراح محمدپاشا

---

جَرّاح محمدپاشا، معروف به جراح پاشا، صدر اعظم و دولتمرد عثمانی می‌باشد.

۱ - اصل و نسب

---

اصل و تبارش از دوشیرمه‌ها بود. دوشیرمه‌ها کودکان مسیحی بودند که اسلام آورده بودند و در دربار عثمانی خدمت می‌کردند.

۲ - زندگی در دربار

---

وی در دربار پرورش یافت و ابتدا در «خاص اِوْدا» (خانه خاص)، محلی که در آن‌جا شماری از خدمتگزاران مقرب، خدمات خاص سلطان را برعهده داشتند، به ادای وظیفه پرداخت. در زمان جلوس مراد سوم (حک: ۹۸۲ـ۱۰۰۳) «چوخه دارِ» (فراش بارگاه) شهریاری شد و در حدود ۹۸۷ به مقام ینی چری آغاسی (فرمانده سپاه ینی چریان) رسید.

۳ - ازدواج

---

وی با بیوه پیاله پاشا (دریاسالار بزرگ دولت عثمانی در دوره سلطان سلیمان قانونی)، گوهر ملوک سلطان دختر سلیم ثانی (حک: ۹۷۴ـ۹۸۲)، ازدواج کرد سپس از دربار بیرون آمد و میرمیران (بیگلربیگی) روم ایلی گردید و به استانبول رفت و به وزارت «قُبّه» (وزیر بدون سمتِ اجرایی) رسید.

۴ - کسب لقب جراح

---

چون محمدپاشا در فن جراحی مهارت داشت، به فرمان سلطان مراد سوم، مراسمِ ختنه سوران فرزند سلطان، شاهزاده محمد، را انجام داد و لذا به جراح یا جراح پاشا ملقب شد و سمت مشاور یافت.

۵ - مناصب

---

وی در صفر ۹۹۰، به جای بویالی محمدپاشا (متوفی ۱۰۰۱)، وزیر ششم شد و سپس در جریان شورش ینی چریان (جمادی الاولی ۹۹۷)، به فرمانِ سلطان مراد سوم از وزارت برکنار گردید. در جمادی الاولی ۱۰۰۱ وزیر پنجم قُبه شد و با قائم مقام شدن ابراهیم پاشا، جراح پاشا نیز او را تأیید کرد. در جنگ با بلگراد (۱۰۰۴) به مأموریتِ خرید آذوقه گمارده شد و به پاداش آن، وزیر ثانی و قائم مقامِ صدارت گردید. در ۱۴ رجب ۱۰۰۴ در لشکرکشی سپاه عثمانی به اگری شرکت کرد و حفاظت شهر را به عهده گرفت و سرانجام در پیِ معزول شدن خادم حسن پاشا (۲ رمضان ۱۰۰۶)، به فرمان سلطان محمد سوم (حک: ۱۰۰۳ـ۱۰۱۲) و اصرار بوستان زاده (مفتی)، به صدارت عُظما برگزیده شد. سلطان چون در او قوّة ممیزه و شایستگی صدارت نمی‌دید، به اکراه و به شرط ایفای درست وظایف، با این انتصاب موافقت کرد.

۶ - بازنشستگی از صدارت

---

سلطان پس از ابتلای جراح پاشا به بیماری نقرس، اداره امور جاری را به «نشانجی» ها (توقیـع) (از جمله نشانجـی حمـزه ) سپـرد و در نتیجـه به دنبالِ گفته سلطان که «صدارت با وکالت نمی‌شود»، وی پس از دَه ماه صدارت بازنشسته شد (جمادی الثانی ۱۰۰۷) و دامادْابراهیم پاشا به جای او به صدارت منصوب گردید.

۷ - وفات

---

به روایت عطائی (ص ۴۸۰)، در۲۳ ربیع الثانی ۱۰۱۱ شورشی در سپاهیان آغاز شد و او از مرتبه وزیر پنجمی به قائم مقامی صدرالوزرا ترقی یافت؛ اما، به سبب ناتوانی و کهولت، معزول (۸ جمادی الثانی ۱۰۱۲) و قاسم پاشا، قائم مقام شد. او در شعبان ۱۰۱۲، در زمان حکومت سلطان احمد اول (حک: ۱۰۱۲ـ۱۰۲۶)، وفات یافت و در صحن مسجد جراح پاشای (استانبول) به خاک سپرده شد.

۸ - شخصیت

---

به گفته عطائی ، وی را چون طمع کار، ظالم، جبار و مرتشی بود به قتل رساندند.
اما، پچوی و عثمان زاده وی را میانه رو، بردبار، باوقار و خوشرو دانسته‌اند. شمس الدین سامی نیز وی را مردی صالح و متقی معرفی کرده است.

۹ - فرزندان

---

نام فرزندان او را پیری بیگ و عثمان بیگ ذکر کرده اند.

۱۰ - موقوفات

---

هم اکنون محله ای در استانبول، به محلة جراح پاشا معروف است. وی در آن‌جا آثار موقوفه‌ای شامل مسجد، مدرسه علوم دینی، مدرسه معمولی، حمام، سَبیل و چشمه (بناهای آب خیراتی) بنا نهاده است. برخی از آنها، چون حمام و چشمه، رو به ویرانی است، لکن بخش اعظم آن‌ها باقی‌مانده است

۱۱ - فهرست منابع

---

(۱) محمدثریا، سجل عثمانی ، استانبول ۱۳۰۸ـ ۱۳۱۵/ ۱۸۹۰ـ ۱۸۹۷، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۱؛
(۲) شمس الدین بن خالد سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸؛
(۳) محمد همدمی صولاق زاده ، صولاق زاده تاریخی ، استانبول ۱۲۹۷؛
(۴) احمد تائب عثمان زاده ، حدیقة الوزرا ، استانبول ۱۲۷۱، چاپ افست فرایبورک ۱۹۶۹؛
(۵) محمدبن یحیی عطائی ، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق ، در شقائق نعمانیه و ذیللری ، چاپ عبدالقادر اوزجان ، استانبول : دارالدعوة ، ۱۹۸۹؛
(۶) مصطفی نعیما، تاریخ نعیما ، ج ۱، استانبول ۱۲۸۱؛
(۷) Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des Osmanischen Reiches , Graz ۱۹۶۳;
(۸) Hدseyin Heza rfen, Telh  sد ف l-beya n f  kava n  n-i A l-i Osma n , ed Sevim I lgدrel ف Ankara ۱۹۹۸;
(۹) Mehmet Zeki Pakal n, Osmanl  tarih deyimleri ve terimleri sخzlدg §د , Istanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲;
(۱۰) Ibrahim Pe ev , Pe ev tarihi , ed. Murat Uraz, Istanbul ۱۹۶۸-۱۹۶۹;
(۱۱) TDVI A , s.v. "Cerrah Mehmed Pa a" (by Yusuf Hala og §lu);
(۱۲) I smail Hakk Uzun ar l , Osmanl  tarihi , vol.۳, pt.۲, Ankara ۱۹۸۲.

۱۲ - پانویس

---