جاهل قاصرجاهل قاصر به معنی جاهل غیر قادر بر جست و جوی از تکلیف ، یا باقی بر جهل بعد از جست و جو است. ۱ - تعریف جاهل قاصرجاهل قاصر ، مقابل جاهل مقصر بوده و به مکلفی گفته می شود که نسبت به جست و جو از دلیل حکم واقعی تمکن ندارد ، یا این که تمکن داشته و جست و جو هم نموده ، اما به آن دست نیافته است . ۲ - بحث جاهل قاصر در اصول فقهدرباره جاهل قاصر از چند نظر بحث می شود: ۲.۱ - از نظرعقاب و عدم عقابعلما اتفاق دارند که جاهل قاصر عقاب نمی گردد ، زیرا بر فرض قصور و بی تقصیری ، عقاب بر خلاف عدل است . برخی فلاسفه مشاء و اشراق درباره نفوس افراد قاصر و جاهل و نفوس افراد متوسطه که به مرحله تعقل نرسیده‌اند و نمی‌توانند عالم عقلی را تصور کنند، قائل شدند که این نفوس پس از مرگ به اجرام فلکی تعلق می‌گیرد و این اجرام موضوع تخیل این نفوس خواهد بود. امام خمینی معتقد است گروهی از افراد مستضعف که از نظر ادراکات، ضعیف هستند و از مبدا و معاد هیچ خبری ندارند، بهشت و جهنم موعود ندارند. این گروه در آخرت تجرد برزخی حیوانی دارند و ملکاتشان طبق نفوس برزخیه آنها بروز خواهد کرد، ازاین‌رو عذاب و عقاب آنها بر اساس ملکات حیوانی آنها خواهد بود؛ زیرا نور توحید اکتسابی حتی به‌صورت ضعیف و پنهان، در قلبشان حاصل نشده است تا از طریق آن نجات پیدا کنند. البته احتمال دارد اصل توحید فطری، یعنی عشق به کمال که در همه انسان‌ها وجود دارد، جلوه کند و سرانجام آنان را نجات دهد. [۱]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۷۵-۴۷۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
البته مقصود از شخص قاصر، انسانی است که در نشناختن حقانیت اسلام مرتکب کوتاهی و قصور نشده، نهایت جهاد و کوشش خود را در شناخت آئین حق مبذول داشته؛ اما به آن موفق نشده، با اینکه از روی اشتباه و چیدن مقدمات خطا به نتیجه دیگری، حقانیت آیین منسوخ، دست‌یافته است. همچنین به اعتقاد امام خمینی درباره گروهی از انسان‌ها که بر دین سابق بوده و به دین لاحق مشرف نشده‌اند؛ مانند یهودیان و مسیحیان، درصورتی‌که اعمالشان از باب عناد و نفاق نباشد، بلکه ازاین‌جهت باشد که به صحت دین خود یقین داشته باشند و احتمال خلاف آن را نمی‌دادند و اسمی از دین لاحق (اسلام) به گوششان نخورده باشد، نمی‌توان قائل شد که چنین اشخاصی به جهنم خواهند رفت؛ زیرا این خلاف عدل الهی است، هرچند به بهشت که جایگاه مقربان است نیز راهی ندارند، بنابراین ممکن است در آخرت در جایگاه دیگری غیر از بهشت و جهنم باشند و در آن حیات حیوانی داشته باشند. [۲]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۷۶-۴۷۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
به باور ایشان هیچ استعبادی ندارد که این دسته اشخاص جاهل قاصر داخل بهشت شوند، در روایات آمده است که خداوند متعال برای بهشت چندین در قرار داده که مسلمانان وارد می‌شوند و یک در آن غیرمسلمان وارد می‌شود پس نمی‌توان گفت کسی که خودش تقصیری نکرده و جز آنچه که فهمیده چیز دیگری به گوشش نخورده به جهنم خواهد رفت. [۴]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۷۱۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲.۲ - از لحاظ صحت و فساد عملهر عملی که با واقع موافق باشد ، یا با فتوای مجتهدی که باید از او تقلید می کرد مطابق باشد ، صحیح است و هر آن چه با آن مخالف باشد ، فاسد است . [۶]
مبانی حقوق اسلامی مختلف الاصول ، بروجردی ، محمد ، ص ۲۱۹
[۸]
فرهنگ معارف اسلامی ، سجادی ، جعفر ، ج ۲ ، ص ۱۶۸
۳ - پانویس
۴ - منبع• فرهنگ نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۳۷۳، برگرفته از مقاله «جاهل قاصر». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |