تگینتِگین (یا تَکین)، لقب ترکی قدیمی به معنای شاهزاده می باشد. ۱ - معنا و ریشهدر کهنترین ترکیِ شناخته شده، به صورت تگین آمده است. [۱]
دهخدا، ذیل واژه.
در اوایل پادشاهی ترکان، تگین به پسر یا نوه مشروع خاقان بزرگ اطلاق می‌شد. این معنا در سنگنبشته های اورخون مشهود است که یکی از آن‌ها را از آنِ کول تگین (معنای تحت اللفظی : «برادر جوانتر (از اِلتِرِش خاقان)، ولی عهد») دانسته اند [۲]
تکین، ص ۲۳۷.
.۲ - اعتبار لقبدورفر [۳]
دورفر، ج ۲، ص ۵۳۳ ـ۵۴۱، ش ۹۲۲.
و کلاوسن [۴]
کلاوسن، ص ۴۸۳.
حدس زده‌اند که واژه تگین از زبانی قدیمتر و غیرترکی به این زبان راه یافته است. به نوشته دورفر [۵]
دورفر، ج ۲، ص ۵۴۱.
، احتمالاً این واژه از زبان ناشناخته قوم یوان ـ یوان، که پس از هونها و پیش از پادشاهی ترکان می‌زیسته اند، آمده است. نخست در پادشاهی ترکان، شاهزادگان معمولاً مناصب عالی کشوری یا لشکری داشتند، اما بتدریج ضرورتِ داشتنِ تبارِ سلطنتی برای صاحبِ لقبِ تکین از بین رفت و این عنوان معرف منصب افراد شد و اعتبار آن به عنوان لقب کاهش یافت.۳ - کاربرد این لقبتگین به معنای شاهزاده در میان ترکان شرقی مثل اویغورها، فرمانروایان محلی فرغانه چون صوارتگین، و نیز قراخانیان/ ایلک خانیان باقی ماند؛ ازین رو، در میان نامهای فرمانروایان ایلک خانی می‌توان نامهایی مثل علی تگین و ارسلان تگین و طُغان تگین یافت. با وجود این، در سرزمینهای غربی تر از شأن این عنوان کاسته شد و می‌توانست به هر سردار ترک، حتی اگر پیش از آن برده بود ــ مثل سبکتگین مؤسس غزنویان ، و عمادالدوله ساوتگین، سردار و فرمانده پیشقراولان آلب ارسلان سلجوقی ــ اطلاق شود _ برای موارد دیگری که حتی در نام صاحب منصبان دون پایه، همچون آب دار و چوگان دار و جامه دار، پسوند تگین به کار رفته است [۶]
بیهقی، ج۱، ص۹۸۸ـ۹۹۰.
[۷]
بیهقی، ج۱، ص۹۹۲ـ۹۹۳.
[۸]
بیهقی، ج۱، ص۱۰۰۰.
_. ظاهراً لقب تگین تا زمان یورش مغولان کاربرد خود را از دست داده بوده و در میان مغولان تقریباً ناشناخته بوده است.۴ - فهرست منابع(۱) بیهقی. (۲)تکین. (۳) دهخدا. (۴) دورفر. (۵)کلاوسن. (۶) C E Bosworth and Gerard Clauson, "Al-Xwa ¦razm ¦âon the peoples of Central Asia", JRAS (۱۹۶۵) , ۷;. (۷) Gerard Clauson, A dictionary of pre-thirteenth century Turkish , Oxford ۱۹۷۲;. (۸) G Doerfer, Tدrkische und mongolische Elemente im Neupersischen , Wiesbaden ۱۹۶۳-۱۹۶۷;. (۹) Tala ªt Tekin, A grammar of Orkhon Turkic , Bloomington ۱۹۶۸ ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تگین»، شماره۳۸۱۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|