تاریخ گیلانتاریخ گیلان، کتابی درباره وقایع گیلان از ۹۲۳ تا ۱۰۳۸، به فارسی، تألیف عبدالفتاح فومنی در قرن یازدهم است. ۱ - معرفی کتاب تاریخ گیلانمؤلف، حوادث بیش از یک قرن گیلان را در دوران شاهان صفوی، از اواخر سلطنت شاه اسماعیل اول (۹۰۵ـ۹۳۰) تا جلوس شاه صفی (۱۰۳۸)، در یک مقدمه و دو فصل شرح داده است. وی در مقدمه انگیزه نگارش این تاریخ محلی را ذکر کرده و بر ثبت رویدادهای مهم گیلان ــ که در کتابهای تاریخی نیامده ــ تأکید کرده است. [۱]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۵، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
۱.۱ - موضوعات این کتابفصل اول این کتاب شامل یک مدخل و ۳۵ گفتار، درباره قدرت طلبیهای ملوک و امیران گیلان است که برخی از آنان با دربار صفوی پیوند سببی یافتند و در منطقه پیمان شکنیها و خونریزیهایی کردند که به انقراض خاندان حاکم گیلان بیَه پس (رشت و فومن) در عصر شاه طهماسب (۹۳۰ـ۹۸۴) و فرار خان احمدخان گیلانی، حکمران گیلان بیه پیش (لاهیجان)، در رو در رویی با سپاه شاه عباس (شوال ۱۰۰۰) انجامید. [۲]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۱۱ـ۱۲۶، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
فصل دوم حاوی ۳۴ گفتار و چهار مقاله است. در ۲۷ گفتار نخست شرح استیصال حکام پیشین و استیلای شاه عباس اول بر گیلان آمده است. [۳]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۱۲۹ـ۲۳۶، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
موضوع هفت گفتار پایانی ظهور و قیام کالنجار سلطان، ملقب به عادل شاه یا غریب شاه، است. [۴]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۲۶۱ـ۲۸۷، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
۱.۲ - اهمیت این کتاباین کتاب به سبب دربرداشتن اصطلاحات فراوان اداری، مالی و ارضی رایج در قرن دهم و یازدهم اهمیت دارد و از آن‌جا که مؤلف به کارهای دیوانی اشتغال داشته [۵]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۲۰۴، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
این اصطلاحات را به کار برده و آن‌ها را همراه با ذکر برخی ترکیبات لغوی متداول در منطقه و نیز شرح آداب و رسوم محلی [۶]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، صدوازده ـ هفده، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
آورده است.
همچنین در این کتاب به مطالبی اشاره شده است که در دیگر آثار این دوره وجود ندارد؛ مثلاً وجود نسخه‌ای از قرآن مجید به خط امیرالمؤمنین علیه‌السلام، در قریه کیجای کُهدُم [۷]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۷۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
[۸]
یاسنت لویی رابینو، ولایات دارالمرز ایران: گیلان، ج۱، ص۲۸۴، ترجمه جعفر خمامی زاده، تهران ۱۳۵۷ش.
در محلی مشهور به «دستخط محله کچا»، [۹]
محمدتقی پوراحمد جکتاجی، «بقاع متبرکه و اماکن مذهبی گیلان»، ج۱، ص۵۶۹، در کتاب گیلان، ج ۱، تهران: گروه پژوهشگران ایران، ۱۳۷۴ش.
که مردم احترام فوق العاده ای به آن می‌گذاشتند، و نیز حمل اجناس فراوان از مسکو به گیلان و غارت آن‌ها در وقایع شورش غریب شاه و بازگرداندن کالاها به صاحبانشان پس از سرکوب قیام و قتل وی . [۱۰]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۲۶۳، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
[۱۱]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۲۸۴، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
۱.۳ - استفاده از آیات و اشعار فارسی در کتاب تاریخ گیلانفومنی به رسم نویسندگان همعصر خود، به تناسب از آیات قرآن [۱۲]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۳ـ۵، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
[۱۳]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۵۶، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
[۱۴]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۷۷، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
[۱۵]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۱۶۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
و اشعار فارسی [۱۶]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۵۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
[۱۷]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۸۸، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
[۱۸]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۱۲۲، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
[۱۹]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، ص۱۵۹ـ۱۶۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
استفاده کرده است.
نثر این کتاب سلیس و روان نیست. [۲۰]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، صیازده، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
تاریخ گیلان نخستین بار به کوشش برنهارد دورن از روی نسخه ای که نیکولای خانیکوف، جغرافیدان روسی، در ۱۲۶۵ یا ۱۲۶۶/۱۸۴۹ یا ۱۸۵۰ در اختیار او گذاشته بود، در ۱۲۷۴/ ۱۸۵۸ در سن پطرزبورگ به چاپ رسید. این کتاب سه بار نیز در ایران به چاپ رسیده است: در ۱۳۱۵ش در رشت؛ در ۱۳۴۹ش به کوشش منوچهر ستوده و در ۱۳۵۳ش به کوشش عطاءاللّه تدین در تهران [۲۱]
عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، ج۱، صهفده ـ بیست، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش.
۲ - فهرست منابع(۱) محمدتقی پوراحمد جکتاجی، «بقاع متبرکه و اماکن مذهبی گیلان»، در کتاب گیلان، تهران: گروه پژوهشگران ایران، ۱۳۷۴ش. (۲) یاسنت لویی رابینو، ولایات دارالمرز ایران: گیلان، ترجمه جعفر خمامی زاده، تهران ۱۳۵۷ش. (۳) عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال های ۹۲۳ـ ۱۰۳۸ هجری قمری، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۹ش. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ گیلان»، شماره۳۱۲۷. |