تاریخ سری مغولانتاریخ سرّی مغولان، کتابی تاریخی در باره پیشینه اقوام مغول و چگونگی تکوین فرمانروایی آنان می‌باشد. ۱ - بیوگرافی کتاب تاریخ سرّی مغولاناین کتاب از معدود آثار مکتوب بازمانده از مغولان و تنها مدرکی است که نگاه آنان را به حوادث تاریخی، بدون تحلیلهای ملتهای دیگر از آنان، نشان می‌دهد. در باره مؤلف و تاریخ دقیق تألیف این کتاب اطلاعی در دست نیست. بسیاری از محققان، تاریخ نگارش آن را ۶۳۸/ ۱۲۴۰ دانسته اند. [۱]
تاریخ سرّی مغولان، یوان چائو یی (پی) شه، ج۱، صه.، (ترجمه از مغولی به فرانسوی از) پل پلیو، ترجمه (فارسی از) شیرین بیانی، تهران ۱۳۵۰ش.
[۲]
باریس یاکوولیویچ ولادیمیرتسوف، نظام اجتماعی مغول، ج۱، ص۱۶، ترجمه شیرین بیانی، تهران ۱۳۶۵ش.
[۳]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۱۴، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
تنها نسخه موجود این کتاب، متعلق به سده هشتم/ چهاردهم است که به زبان مغولی و خط چینی نوشته شده و همراه با خلاصه‌ای از متن اصلی به چینی، در دوازده فصل تدوین شده است. این متن در دوره سلسله مینگ و پس از خروج مغولان از چین، با عنوان یوان چائو پی شه ترتیب یافته است. [۴]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۱۲، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
۲ - محتوای کتاب تاریخ سرّی مغولانتاریخ سرّی مغولان مشتمل است بر روایاتی منظوم از سرچشمه های اسطوره‌ای خاندان تِموچین (چنگیزخان)، از هنگامی که اولین اسلاف مغولان از دریای تنگریس (بایکال) به سرچشمه رود انان در مغولستان غربی آمدند، و شرح رخدادهای تاریخی آنان تا اواخر حکومت اوگتای (۶۲۶ـ۶۳۹)، نخستین جانشین چنگیزخان. [۵]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۱۵ـ۱۶، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
گستره جغرافیایی رخدادهای مورد بحث در این اثر شامل برخی سرزمینهای آسیای مرکزی، مغولستان، چین، افغانستان و پاکستان است، بخش عمده مطالب این کتاب در باره نیاکان و کودکی تموچین (فصل اول)، زندگی خانوادگی و مناسبات خصوصی و عاطفی وی با نزدیکانش، سیاستهای او در قبال دیگر اقوام مغول، نخستین فتوحات و به قدرت رسیدن او و به‌طور خلاصه مراحل تبدیل شدن وی به فرمانروای کل قبایل صحراگرد مغول و ترک است.
همچنین به تشکیلات و قوانین مغولها، تعداد جمعیت و سازمان لشکری و آیین و مذهب آنان پرداخته شده [۶]
شیرین بیانی، «تاریخ سری مغولان یا یوان چائو پی شه»، ج۱، ص۳۴ـ۴۲، راهنمای کتاب، سال ۱۳، ش ۱ـ۲ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۴۹).
[۷]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
[۸]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۱۰۶، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
و ضمن این مطالب، زندگی چادرنشینی بخوبی ترسیم شده است. تاریخ سرّی مغولان به آن بخش از تاریخ مغولان که در چین رخ داده، با جزئیات بیش‌تر پرداخته، اما گزارشهای آن در باره نبردهای چنگیز در سرزمینهای اسلامی در غرب و هجوم وی به روسیه و اروپای شرقی، آشفته و بسیار مختصر است. [۹]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۱۶، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
[۱۰]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۱۸، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
۳ - نحوه نوشتاری کتاب تاریخ سرّی مغولاناین اثر که ظاهراً مجموعه روایاتی شفاهی بوده، نمونه آشکار داستانگویی به مثابه تاریخ و نقطه عطفی است در سنّت ادبی قوم مغول، یعنی تبدیل تاریخ و ادبیات شفاهی به مکتوب. گویا این شرح مکتوب روایت رسمی و پذیرفته شده خاندان حکومتی مغولان از سرگذشتشان و در تملک آنان بوده است و احتمالاً مخاطبان آن نیز فقط اشراف مغول بوده اند. تاریخ سرّی مغولان یکی از منابع مهم خواجه رشیدالدین فضل اللّه همدانی در تألیف جامع التواریخ بوده است. [۱۱]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۶۹، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
نسخه‌ای که اساس ترجمه ها و تحقیقات قرار گرفته، همان متن چینی مذکور است، اما منحصر به فرد بودن آن، راهی برای تأیید یا نفی قطعی بیش‌تر مطالب آن باقی نگذاشته است. [۱۲]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۱۴، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
۴ - کتاب تاریخ سرّی مغولان از دیدگاه بارتولدبارتولد این اثر را «حماسه قهرمانی» و داده های آن را تاحدی غلوآمیز دانسته است. [۱۳]
دیوید مورگان، مغولها، ج۱، ص۴۳، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش.
[۱۴]
باریس یاکوولیویچ ولادیمیرتسوف، نظام اجتماعی مغول، ج۱، ص۱۷، ترجمه شیرین بیانی، تهران ۱۳۶۵ش.
با اینهمه، نمی توان اهمیت آن را به مثابه منبع مطالعات تاریخی و جامعه شناسی تطبیقی و سندی برای پژوهش در طرز فکر و شیوه زندگی و تمدن اقوام چادرنشین صحراهای اروپاسیا/ اوراسیا در سده هفتم نادیده گرفت . نخستین بار در اواخر سده سیزدهم/ نوزدهم، ۵ - ترجمه های تاریخ سرّی مغولانتاریخ سرّی مغولان را پالادیوس کافاروف به روسی ترجمه کرد که سبب آشنایی پژوهشگران اروپایی با این اثر گردید. [۱۵]
باریس یاکوولیویچ ولادیمیرتسوف، نظام اجتماعی مغول، ج۱، ص۱۶، ترجمه شیرین بیانی، تهران ۱۳۶۵ش.
در ۱۳۲۰ ش/ ۱۹۴۱، کوزین دوباره آن را به روسی ترجمه و در لنینگراد چاپ کرد. در ۱۳۲۷ش/ ۱۹۴۸ اریش هینیش آن را به آلمانی و احمد تمیر آن را به ترکی ترجمه کرد که بترتیب در لایپزیگ و آنکارا چاپ شد. پل پلیو نیز نیمی از کتاب را به فرانسه ترجمه کرده بود که درگذشت و شاگردش، لویی هامبی، آن را در ۱۳۲۸ش/ ۱۹۴۹ چاپ کرد. در ۱۳۴۵ش /۱۹۶۶ آرتور والی این کتاب را به انگلیسی ترجمه و با عنوان تاریخ سرّی مغولان و دیگر قطعات چاپ کرد. در دهه ۱۳۵۰ش/ ۱۹۷۰ نیز را که ویلتس بخش‌هایی از آن را، بر اساس متن اصلی مغولی، در مجله مقالاتی در باره تاریخ خاور دور چاپ کرد.
کاملترین ترجمه انگلیسی این کتاب، کارِ فرانسیس وودمن کلیوز است که در ۱۳۶۱ش/ ۱۹۸۲ چاپ شده است. پل کان بر اساس این ترجمه، با توجه به سنّت شعری مغولی، آن را به نظم درآورد و در ۱۳۶۳ش/ ۱۹۸۴ به چاپ رساند. تاریخ سرّی مغولان به ژاپنی، مجاری، ترکی، لهستانی، آلمانی و مغولی جدید نیز ترجمه شده است [۱۶]
مجله تاریخی اقتصادی و اجتماعی شرق، ج۳۴، ص۳۸۶.
. شیرین بیانی این کتاب را بر اساس ترجمه فرانسویِ پلیو به فارسی ترجمه و در ۱۳۵۰ش در تهران منتشر کرده است.
۶ - فهرست منابع(۱) شیرین بیانی، «تاریخ سری مغولان یا یوان چائو پی شه»، راهنمای کتاب، سال ۱۳، ش ۱ـ۲ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۴۹). (۲) تاریخ سرّی مغولان، یوان چائو یی (پی) شه، (ترجمه از مغولی به فرانسوی از) پل پلیو، ترجمه (فارسی از) شیرین بیانی، تهران ۱۳۵۰ش. (۳) دیوید مورگان، مغولها، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ش. (۴) باریس یاکوولیویچ ولادیمیرتسوف، نظام اجتماعی مغول، ترجمه شیرین بیانی، تهران ۱۳۶۵ش. (۵) مجله تاریخی اقتصادی و اجتماعی شرق. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ سرّی مغولان»، شماره۳۱۰۵. |