بغای کبیربُغایِکَبیر، ابوموسی د ۲۴۸ق/۸۶۲م، از سرداران ترک عباسیان که به سبب تشابه اسمی با سردار دیگری به همین نام، لقب کبیر یافت. ۱ - معرفی اجمالیبغا احتمالاً در ۱۵۸ق/۷۷۵م به دنیا آمد. [۱]
علی مسعودی، مروج الذهب، ج۴، ص۱۶۲، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م.
او از غلامان حسن بن سهل ذوالریاستین، وزیر مأمون عباسی حک ۱۹۸- ۲۱۸ق بود که به سبب شجاعتش مورد توجه معتصم قرار گرفت و در زمره غلامان او درآمد. [۲]
علی مسعودی، مروج الذهب، ج۴، ص۱۶۲، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م.
[۳]
علی ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۰، ص۳۲۶، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۶م.
[۴]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۱۷۳، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
و به گفته مسعودی یکی از دو حاجب دربار او گردید. ۲ - فرماندهی جنگوی پس از چندی، فرماندهی بخشی از سپاه مسلمانان را در نبرد با رومیان در عموریه بر عهده گرفت. [۶]
علی مسعودی، مروج الذهب، ج۴، ص۶۴، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م.
در ۲۲۰ق معتصم او را برای نبرد با بابک خرم دین به یاری افشین فرستاد، ولی شکست خورد و بازگشت. [۹]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۱، ص۵۴، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
گویا پس از دستگیری و قتل بابک، بغا برای سرکوب منکجور، حاکم شورشی و دست نشانده افشین در آذربایجان رفت و او را شکست داد. آن‌گاه مأمور دستگیری افشین شد که به زندقه و همکاری با بابک متهم بود. [۱۵]
عبدالرحمان ابن خلدون، تاریخ، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۳ - دوران واثق عباسیپس از مرگ معتصم، بغا در زمره سرداران واثق درآمد. در ۲۳۰ق به سرکوب قبایل عرب که در اطراف مدینه راهزنی می‌کردند، رفت و یاغیان بنی سُلیم را درهم کوبید و پس از موسم حج به سرکوب قبیله بنی هلال در ناحیه ذات عِرق شتافت که همانند بنی سلیم طغیان کرده بودند. [۱۷]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۱، ص۱۵۰، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۱۸]
مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمد تقی بهار، ج۱، ص۳۵۹، تهران، ۱۳۱۸ش.
وی در ۲۳۲ق روانه دفع بنی‌فزاره و بنی‌مرّه که بر فدک دست انداخته بودند شد و قبایل دیگر آن ناحیه را نیز مطیع ساخت. سپس به جنگ بنی کلاب در ضَریّه و دفع شورشیان بنی‌نمیر در یمامه رفت. [۲۲]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۱، ص۱۷۶، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
۴ - دوران متوکلبه قولی بغا در عصر متوکل نایب پسر او منتصر در جند قنسرین بود و زمانی که متوکل در ۲۴۷ق به قتل رسید، بغا نزد منتصر بازگشت. [۲۵]
عمر ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ الحلب، ج۱، ص۷۳، به کوشش سامی دهان، دمشق ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
خلافت ۶ ماهه منتصر، با مرگ او در ۲۴۸ق پایان یافت. [۲۶]
محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، ج۹، ص۲۴۹.
[۲۸]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۲، ص۳-۴، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
و با توافق سرداران سپاه و سران دربار، بغای کبیر به همراه بغای صغیر، وصیف واُتامش با مستعین ۲۴۸-۴۵۲ق بیعت کردند؛ زیرا نمی‌خواستند یکی از پسران متوکل - که خود او را کشته بودند - به خلافت برسد. [۳۰]
عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۲، ص۶، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
در این میان بغای کبیر که بیش از ۹۰ سال داشت، بر اثر بیماری درگذشت. [۳۲]
علی مسعودی، مروج الذهب، ج۴، ص۱۶۲، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م.
مستعین پس از مرگ بغا تمام مناصب او را به پسرش موسی داد و دیوان برید را نیز به او سپرد. [۳۴]
علی مسعودی، مروج الذهب، ج۴، ص۱۶۲، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م.
[۳۵]
عبدالرحمان ابن خلدون، تاریخ، ج۳، ص۳۷۵، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۵ - فهرست منابع(۱) علی ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م. (۳) عبدالرحمان ابن خلدون، تاریخ، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۴) عمر ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ الحلب، به کوشش سامی دهان، دمشق ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م. (۵) علی ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۶م. (۶) احمد ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۷۶ش. (۷) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۸) محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری. (۹) مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمد تقی بهار، تهران، ۱۳۱۸ش. (۱۰) علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش عبدالله اسماعیل صاوی، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م. (۱۱) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م. (۱۲) احمد یعقوبی، تاریخ یعقوبی، نجف، ۱۳۵۸ق؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بغای کبیر»، شماره۴۹۴۲. |