ام الفضل دختر مأمون

---

ام الفضل دختر مأمون یکی از همسران امام جواد (علیه‌السلام) و بنابر نقل مشهور، به تحریک معتصم عباسی امام را مسموم و به شهادت رساند. برخی به اشتباه او را مادر امام هادی (علیه‌السلام) معرفی می‌کنند که خطا می‌باشد؛ مادر آن حضرت ام‌الفضل سمانه مغربیه می‌باشد.

۱ - علل ازدواج امام جواد با ام‌الفضل

---

ازدواج امام جواد (علیه‌السّلام) با دختر مامون (ام الفضل) از مسایلی است که اظهارنظر قطعی درباره آن مشکل است؛ ولی می‌توان برخی عوامل را تاثیرگذار دانست. ازدواج حضرت جواد (علیه‌السّلام) با‌ ام‌الفضل هم از ناحیه حضرت قابل بررسی است و هم از ناحیه مامون که چه اهدافی از ازدواج دختر خود با امام جواد (علیه‌السّلام) داشت.

۱.۱ - اهداف مأمون

به نظر می‌رسد مامون اهداف زیر را دنبال می‌کرد:
۱- نظارت بر رفتار امام جواد (علیه‌السّلام): مامون با فرستادن دختر خود به خانه امام می‌خواست آن حضرت را همیشه زیر نظر داشته باشد و دختر مامون نیز در انجام این رسالت موفق بود، زیرا در خبرچینی و گزارش‌گری ماهر بود.
۲- جذب حکومت: مامون تصور می‌کرد با این وصلت امام جواد (علیه‌السّلام) را مجذوب مادیات و امکانات سلطنتی نموده و به قداست و حرمت امام لطمه وارد نماید؛ غافل از این که امام جواد (علیه‌السّلام) یکی از زاهد‌ترین امامان بوده و جذب دستگاه حکومت نمی‌گردید.
۳- جلوگیری از اعتراض علویان: دشمنی مامون با علویان موجب شد که آنان علیه وی اعتراض نموده و حکومت او را متزلزل کنند. مامون با این ازدواج قصد داشت خود را علاقه‌مند به امام نشان دهد، در نتیجه شیعیان قیام نکنند.
طبیعی بود که مامون جهت تحقق اهداف فوق شدیداً امام را تحت فشار قرار داد و برای این وصلت از همه راهکارها و اهرم‌ها بهره گرفت.

۱.۲ - عوامل ازدواج امام جواد

به نظر می‌رسد عوامل زیر در ازدواج امام جواد (علیه‌السّلام) تاثیرگذار بود:

۱.۲.۱ - اجبار امام به ازدواج

بی‌تردید ازدواج امام جواد (علیه‌السّلام) با دختر مامون خواسته امام نبوده و این ازدوج مانند ازدواج‌های معمولی که مبتنی بر خواست و رعایت شرایط باشد، صورت نگرفت. زیرا امام جواد (علیه‌السّلام) می‌دانست که مامون پدرش امام رضا (علیه‌السّلام) را به شهادت رسانده و یکی از دشمنان خاندان اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شیعیان است. از سوی دیگر حکومت مامون وجاهت قانونی و مشروعیت نداشت.
مامون جهت رسیدن به اهداف خود شدیداً امام را تحت فشار قرار داد و حتی حضرت را تهدید نمود. برخی عقیده دارند که اگر امام ازدواج نمی‌کرد، ممکن بود امام را ترور کند.
گرچه در قاموس ائمه (علیه‌السّلام) ترس از مرگ وجود ندارد، ولی در آن مقطع زنده بودن و رهبری او نقش بنیادی در حفظ دین و مصالح مسلمانان داشت.
یکی از نویسندگان می‌نویسد: «به نظر می‌رسد که موافقت امام با این ازدواج عمدتاً بر اثر فشاری بود که مامون بر امام وارد کرد».
مسئله فشار و اجبار در مسئله پذیرش ولایتعهدی از طرف امام رضا نیز عامل اصلی بوده است.

۱.۲.۲ - حفظ شیعیان

یکی از استراتژی‌های مهم خلفای اموی و عباسی، شیعه‌ستیزی بوده و آنان از هیچ جنایتی علیه علویان دریغ نکرده و به آزار و زندانی و قتل آنان می‌پرداختند. از سوی دیگر یکی از سیاست‌های مهم ائمه (علیه‌السّلام) حفظ شیعیان بود، چنانکه امام حسن (علیه‌السّلام) یکی از علل صلح خویش را حفظ شیعیان بیان نمود.
ائمه (علیه‌السّلام) سعی می‌کردند با اتخاذ سیاست و راهکارهای منطقی و معقول به حفظ شیعیان بپردازند، گرچه ممکن بود اتخاذ راهکار حفظ شیعیان، شخصیت آن‌ها را زیر سؤال ببرد. شاید امام جواد (علیه‌السّلام) از ازدواج با دختر مامون، حفظ شیعیان را دنبال می‌کرد. طبیعی بود که مامون با ازدواج دخترش با امام جواد (علیه‌السّلام) تا‌اندازه‌ای از سیاست خصمانه خود علیه شیعیان پرهیز می‌کرد، زیرا به حسب ظاهر با امام شیعیان رابطه فامیلی برقرار کرده بود.

۱.۲.۳ - حفظ دین

شاید ازدواج امام جواد (علیه‌السّلام) با دختر مامون نوعی تکلیف بود تا امام جواد (علیه‌السّلام) با این ازدواج بتواند به حفظ دین و تبلیغ آن بیشتر خدمت کند؛ امام با نفوذ در مرکز حکومت سعی می‌کرد تا‌ اندازه‌ای از سیاست دین‌ستیزی مامون جلوگیری نماید و به جامعه دینی خدمت کند.
با اتخاذ سیاست‌های منطقی، به رغم آن که با‌ ام‌الفضل ازدواج نمود، تحقق اهداف مامون را در خصوص ازدواج دخترش غیر ممکن ساخت.

۲ - بررسی هویت مادر امام هادی

---

حضرت امام هادی (علیه‌السّلام) از زنی به نام «سمانه» متولد شده است «سمانه» ام ولد بود، ‌ام ولد به کنیزی گفته می‌شود که از صاحب خود باردار گردد. اگر کنیزی از صاحب خود باردار گردد، پس از مرگ صاحب خود، آزاد می‌گردد چون دارای فرزند است و فرزند نمی‌تواند مالک مادر گردد، (برای این مسأله رجوع کنید به ). امام هادی (علیه‌السّلام) درباره ی مادرش سمانه فرمود: مادرم، عارف به حق من بود و اهل بهشت می‌باشد. شیطان سرکش به او نزدیک نمی‌شود. خداوند، حافظ اوست. او در زمره مادران صدیقین و صالحان قرار دارد، مادر برخی از امامان، «ام ولد» بوده‌اند. سابقا در جهان برده وجود داشت. این برده‌ها مانند کالاها خرید و فروش می‌شدند. در میان این برده‌ها انسان‌هایی والا مقام یافت می‌شدند. امامان اینگونه برده‌ها را می‌شناختند. افرادی را می‌فرستادند تا آن برده ی مورد نظر را خریداری کنند. آن برده را می‌آوردند و امام مالک او می‌شد. از همین برده، انسان کاملی همچون امام هادی (علیه‌السّلام) به دنیا می‌آید. البته برای برده، مایه خرسندی است که تا این حد مورد توجه مالک خود گردد چون برای برده دست‌کم دو نفع بزرگ دارد: یکی اینکه علاقه مولا به او زیاد می‌گردد و دومی اینکه آزادی او تضمین می‌گردد. مادر امام هادی (علیه‌السّلام) را «سمانه مغربیه» می‌نامند و گاهی او را سیده، ‌ام‌الفضل می‌گفتند. زن اصلی امام جواد (علیه‌السّلام)، دختر مامون بود به نام زینب ام‌الفضل. همین ام‌الفضل، با تحریک معتصم، امام جواد (علیه‌السّلام) را مسموم کرد، ‌ام الفضل دختر مامون، از امام جواد (علیه‌السّلام) بچه دار نشد، ‌ام‌الفضل دختر مامون، به ام‌الفضل سمانه مغربیه، حسد می‌ورزید چون می‌دانست که او از این برتر است با اینکه کنیز است.

۳ - پانویس

---