القواعد و الفواید (کتاب)«القواعد و الفواید»، به زبان عربی، اثر شهید اول، محمد بن مکی عاملی (۷۳۴- ۷۸۶ ق)، است. وی، از علمای بزرگ شیعه و از فقهای برجسته قرن هشتم هجری است. این کتاب، مجموعه قواعد فقهی و اصولی و یک سری قواعد عربی است که از آنها احکام فقهی استنباط می‌گردد. کتاب «القواعد و الفواید»، اولین کتابی است که توسط علمای شیعه در این موضوع نگاشته شده و بسیار مورد توجه و عنایت دیگر فقهای شیعه قرار گرفته است. ۱ - تاریخ نگارش کتابتاریخ دقیق نگارش این کتاب مشخص نیست، اما با توجه به اجازه روایی که شهید اول، به یکی از شاگردان خود به نام ابن خازن داده، معلوم می‌گردد که تاریخ نگارش این کتاب، قبل از ۱۲ رمضان سال ۷۸۴ ق، بوده است. وی، در این اجازه روایی می‌فرماید: «از دیگر تالیفات من، کتاب «القواعد و الفواید» است. این کتاب، در علم فقه می‌باشد و مختصر است و شامل ضوابط کلی اصولی و فرعی است که احکام شرعی از آن استنباط می‌گردد و تا کنون علمای شیعه مانند آن را ننگاشته‌اند». ۲ - ساختار کتاباین کتاب، دارای دو جلد و شامل ۳۰۲ قاعده فقهی و تنبیهات و فروع فراوان است که بسیاری از مسائل شرعی را در بر می‌گیرد. شهید اول، در این کتاب، ابتدا قاعده و یا فایده‌ای را مطرح نموده، سپس به طرح فروع فقهی آن می‌پردازد و اگر استثنائاتی نیز وجود داشته باشد، بیان می‌نماید. ۳ - گزارش محتوامؤلف، در این کتاب، تنها به نقل نظرات علمای شیعه اکتفا نمی‌کند، بلکه نظریات و آرای بسیاری از علمای اهل تسنن را نیز آورده است. او، در این کتاب، به مقایسه و بررسی آرا و مذاهب فقهی گوناگون پرداخته است که این خود دلالت بر وسعت اطلاعات و گستردگی معلومات فقهی ایشان دارد. وی، در اجازه روایی خود به ابن خازن، یکی از شاگردان خود، می‌فرماید: «من به واسطه چهل شیخ از علمای اهل تسنن در مکه و مدینه و دار السلام (بغداد) و مصر و دمشق و بیت المقدس و مقام حضرت ابراهیم علیه‌السّلام در الخلیل، اجازه روایت دارم» شهید اول، به نقل نظریات دیگر علما اکتفا نکرده، بلکه به ذکر ادله و استدلال آنها نیز پرداخته و به مناقشه و نقد و بررسی آنها می‌پردازد. وی، نظم و ترتیب خاصی را میان قواعد فقهی و اصولی و عربی رعایت ننموده و به صورت پراکنده به طرح آنها پرداخته و لذا شاگرد ایشان، مقداد بن عبدالله سیوری حلی، به ترتیب و تهذیب این کتاب پرداخته و نام آن را «نضد القواعد الفقهیة» نهاده است. شهید اول، بر بسیاری از منابع معتبر شیعه و اهل تسنن استناد نموده و کتاب وی، از این جهت، از غنای بالایی برخوردار است؛ منابعی از قبیل: ۱. «المقنع»، نوشته شیخ صدوق؛ ۲. «المقنعة»، نوشته شیخ مفید؛ ۳. «الانتصار»، نوشته سید مرتضی؛ ۴. «الخلاف»، نوشته شیخ طوسی؛ ۵. «المبسوط»، نوشته شیخ طوسی؛ ۶. «النهایة»، نوشته شیخ طوسی؛ ۷. «السرائر»، نوشته ابن ادریس؛ ۸. «الکافی»، نوشته ابو الصلاح حلبی؛ ۹. «الجامع للشرائع»، نوشته یحیی بن سعید حلی؛ ۱۰. «شرائع الاسلام»، نوشته محقق حلی؛ ۱۱. «المعتبر»، نوشته محقق حلی؛ ۱۲. «تحریر الاحکام»، نوشته محقق حلی؛ ۱۳. «قواعد الاحکام»، نوشته محقق حلی؛ ۱۴. «مختلف الشیعه»، نوشته محقق حلی؛ ۱۵. «منتهی المطلب»، نوشته محقق حلی؛ ۱۶. «ایضاح الفواید»، نوشته فخر المحققین؛ ۱۷. «المهذب»، نوشته شیرازی؛ ۱۸. «المجموع فی شرح المهذب»، نوشته نووی؛ ۱۹. «الوجیز»، نوشته غزالی؛ ۲۰. «فتح العزیز فی شرح الوجیز»، نوشته رافعی؛ ۲۱. «قواعد الاحکام»، نوشته ابن عبد السلام؛ ۲۲. «الفروق»، نوشته قرافی. این کتاب، با تشریح قاعده «الفقه لغة الفهم» آغاز می‌شود و با بررسی قاعده «کل ما یضم الی نیة التقرب مما لا ینافی الاخلاص، لا یقدح فی صحة العبادة»، به پایان می‌رسد. ۴ - وضعیت کتاباین کتاب، بسیار مورد توجه علمای شیعه قرار گرفته و تا کنون شرح‌ها و حواشی فراوانی بر آن نگاشته شده است، مانند: ۱. حاشیه شیخ ابو القاسم، علی بن طی عاملی، درگذشت ۸۵۵ ق؛ ۲. حاشیه شیخ بهایی، محمد بن حسین بن عبد الصمد جبعی عاملی، درگذشت ۱۰۳۱ ق؛ ۳. حاشیه میرزا قاضی بن کاشف الدین، محمد یزدی، درگذشت ۱۰۵۶ ق؛ ۴. حاشیه شیخ محمد بن علی حرفوشی، درگذشت ۱۰۵۹ ق؛ ۵. حاشیه ملا حسن، علی بن عبدالله شوشتری، درگذشت ۱۰۷۵ ق؛ ۶. شرح میرزا ابو تراب، معروف به میرزا آقا قزوینی حائری، درگذشت بعد از سال ۱۲۹۲ ق؛ ۷. حاشیه شیخ محمد بن محمد باقر، مشهور به فاضل ایروانی، درگذشت ۱۳۰۶ ق؛ ۸. حاشیه سید اسماعیل بن نجف مرندی، درگذشت ۱۳۱۸ ق؛ ۹. شرح شیخ علی بن علی رضا خویی، درگذشت ۱۳۵۰ ق؛ ۱۰. حاشیه سید محمد بن محمود حسینی لواسانی تهرانی، معروف به عصار، درگذشت ۱۳۵۶ ق. ۵ - پانویس۶ - منبعنرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |