التیسیر فی المداواة و التدبیر (کتاب)«التیسیر فی المداواة و التدبیر» تالیف عبدالملک بن زهر (متوفی ۵۵۷ ق)، که بیشتر با نام اختصاری التیسیر شناخته می‌شود، مهم‌ترین و مشهورترین اثر ابن زهر است. این کتاب که به زبان عربی نگاشته شده، در بیان بیماری‌های گوناگون جسمی است. ۱ - معرفی اجمالیبعضی از مورخین- از جمله ابن ابی اصیبعه در کتاب «عیون الانباء فی طبقات الاطباء» - گفته‌اند که تالیف این اثر بنا به درخواست دوست فیلسوف و دانشمند مؤلف؛ یعنی قاضی ابن رشد اندلسی بوده است که از وی تقاضا کرده، کتابی مفصل در کنار نگاشته ابن رشد- یعنی «الکلیات فی الطب» - بنگارد و ابن زهر هم این اثر را در پاسخ به این درخواست تالیف نموده است. به نظر می‌رسد، تالیف این اثر در اواخر عمر مؤلف و پس از مشاهدات بالینی گوناگون و کسب تجربه‌های فراوان بوده است. جایگاه علمی این اثر تا بدان پایه است که مورخ فرانسوی لوکیر در ادعایی مبالغه آمیز این اثر را از لحاظ اهمیت هم پایه‌ی «حاوی» رازی و «قانون» ابن سینا می‌داند. [۲]
التیسر، ص۱۵.
۲ - ساختار کتاباین کتاب از دو بخش با عنوان سفر و یک ملحق به نام جامع تشکیل شده است. ۳ - گزارش محتوامؤلف سفر اول را با مقدمه مختصری در حفظ الصحة شروع می‌کند و در ادامه به بررسی امراض می‌پردازد و از بیماری‌های سر شروع می‌کند. سفر اول با بررسی امراض بطن اول خاتمه می‌یابد. سفر دوم کتاب با بررسی امراض و بیماری‌های بطن اسفل شروع شده و با بررسی تب‌ها، بحران‌ها و امرض وبایی خاتمه می‌یابد. ملحق این اثر که مؤلف آن را جامع می‌نامد، مشتمل بر معالجات بیماری‌ها با نوشیدنی‌ها و معجون‌ها و روغن‌ها است. بنابر آنچه مؤلف گزارش می‌دهد، وی در ابتدا قصد نگارش این ملحق را نداشته، ولی به درخواست اجبار گونه حاکم اشبیلیه این جامع را در انتهای کتاب افزوده است. اهمیت این کتاب در این است که مؤلف به نقل از دیگران نمی‌پردازد، بلکه در درمان و مداوای بیماری‌ها بیشتر به آنچه خود آزموده بسنده می‌کند. نگاهی به فهرست اعلام نشان‌گر این مطلب است که آنچه وی از دیگران نقل می‌کند، بسیار کم است. با این حال او از پدرش (یازده مورد) کلماتی نقل می‌کند و از کسان دیگر، که انگشت شمارند، تنها یکی دو مرتبه نقل قول می‌کند. البته گاه آنچه را هم نقل می‌کند با نقد و اشکال همراه است. [۳]
التیسیر، ص۲۶.
از آنجا که این اثر نگاشته‌ای تخصصی است که با اصطلاحات و تعابیر علمی فراوانی در آن روبه رو می‌شویم، ولی گاه مؤلف از تعبیراتی استفاده می‌کند که به دور از ساختارهای لغوی و دستوری است و این امر تا حدی باعث اغلاق متن شده است. ۴ - وضعیت کتاباین اثر- چنان که گفتیم- دوبار به عبری و یک بار بر اساس ترجمه عبری‌اش در ایتالیا به لاتین ترجمه شده است. این کتاب پس از تالیف، مورد توجه بسیار قرار گرفت، به گونه‌ای که دوبار به عبری و یک بار به لاتین هم ترجمه شد، که این امر نشان‌گر تاثیر کتاب در طب اروپایی در خلال قرون وسطی است. نسخه چاپ شده این اثر به همت دکتر محی الدین صابر و بر اساس چهار نسخه خطی تصحیح شده است. محقق در ابتدا مقدمه‌ای نسبتا مشروح بر این اثر می‌نگارد و در انتها به غیر از فهرست موضوعات، دو فهرست دیگر هم اضافه می‌کند، یکی فهرست مصطلحات که شامل سه بخش مصطلحات طبی، ادویه مفرده و ادویه مرکبه است و فهرست دیگر در برگیرنده اعلامی است که در این کتاب نام آن‌ها به میان آمده است. پاورقی‌های این اثر بیشتر به اختلاف نسخ اشاره دارد. البته گاه مصحح این اثر در پاورقی‌ها به توضیح واژگان و یا توضیح مطالب می‌پردازد، که این در مقایسه با حواشی دیگر بسیار اندک است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |